خیام نخستین نماینده تفکر شرق در غرب بود / "صهبای خرد" پیش فرض هایش را بر رباعی های خیام تحمیل کرده است

به گزارش خبرنگار مهر ، کتاب صهبای خرد به زندگی ، افکار و تصویر حکیم عمر خیام در غرب پرداخته است.

در ابتدای این نشست مجد الدین کیوانی به شیوه نگارش و ترجمه " صهبای خرد " اشاره کرد و گفت : مهدی امین رضوی ، همانگونه که خود در کتابش گفته است به دلیل علاقه به خیام و عرق وطنی اش ، این کتاب را نوشته است . او کوشیده تصورات غلطی را که در غرب درباره خیام به وجود آمده است اصلاح کند .

او افزود : چند بعدی بودن و نیز جهانی بودن شخصیت خیام در کتاب صهبای خرد جلب توجه می کند . چند بعدی بودن خیام به این معناست که او در رشته های مختلفی مانند ریاضیات ، شیمی ، نجوم ، هواشناسی ، فلسفه ، تصوف و شاعری صاحب نظر است . جنبه جهانی خیام نیز برای ما مشخص است ؛ او پیش و بیش از مولانا ، حافظ و سعدی در غرب شناخته شد و در واقع نخستین نماینده تفکر شرق در غرب بوده است .

این مترجم سپس به ریاضیات که به خیام نسبت داده شده است ، پرداخت و گفت : با اینکه خیام در هیچکدام از آثارش خود را به عنوان سراینده رباعی معرفی نکرده و حتی معاصرین او از جمله سنایی و نظامی ذکری از شاعر بودنش نکرده اند ، اندیشه های او در قالب رباعی به ما رسیده است . این مساله مهمی است ؛ چرا که رباعی وزنی ایرانی است و چون کوتاه و موجز است ، ذهن بشر هم به دنبال سخن های مهمی که در این جملات کوتاه بیان می شود ، است .

کیوانی افزود : رباعی های خیام فقط دو بیت نیستند ، بلکه منظومه هایی دو بیتی اند و در واقع چهار مصرع رباعی چهار رکن اند که سخت با یکدیگر مرتبط اند . علتی که موجب شده است درباره رباعیات خیام فراوان سخن گفته شود ، اول دلنشین بودن وزن رباعی و دوم اندیشه های اوست که به مسائلی مربوط است که بشر در طول چندین قرن با آنها سروکار داشته است .

وی ادامه داد : البته در مورد رباعیات خیام باید گفت که به هیچ وجه مشخص نیست چه تعداد از رباعیاتی که به او منسوب شده ، متعلق به خیام است . به هر حال نویسنده کتاب صهبای خرد نیز معتقد است که اگر رباعی های خیام متعلق به او نباشد ، به مکتبی تعلق دارند که او اسم آن را " مکتب تفکر خیامی " نامیده است .

کیوانی با اشاره به تفسیرهای مختلفی که در ایران از اشعار خیام شده است ، گفت : کسانی که در 50 سال اخیر درباره خیام تحقیق کرده اند، عموما ملاک ها و قالب هایی را انتخاب کرده اند و برخی رباعیاتی را که در آن قالب ها می گنجد ، منتسب به او دانسته اند . از جمله این افراد می توان به صادق هدایت ، دشتی و فولادوند اشاره کرد .

مترجم کتاب صهبای خرد سپس به نظریات مولف این کتاب درباره خیام پرداخت و اضافه کرد : امین رضوی معتقد است که شیوه فوق ، شیوه درستی نیست و می گوید خیام شخصیتی چند بعدی دارد و ترکیبی است از همه این قالب ها و اساسا تلاش می کند که چهره ای مرکب از خیام نشان بدهد و این کار را نیز غیرممکن نمی داند . در واقع او با دو بال احساس و تعقل با خیام برخورد می کند ؛ یعنی نمی خواهد خدشه ای به چهره نیمه اسطوره ای خیام که در ایران وجود دارد ، وارد شود .

وی همچنین به مشکلات تئوریک کتاب اشاره کرد و گفت : نویسنده در شیوه نگارش کتاب در نهایت در برخورد با این سئوال که چگونه می توان بر اساس رباعی هایی که تنها به خیام منسوب شده اند و مشخص هم نیست که از آن او هستند یا نه ، به استدلال شخصیت و افکار خیام پرداخت ؟ می گوید که مهم نیست چه کسی این اشعار را سروده بلکه مهم این است که چه گفته و تمامی این رباعی ها را به مکتب تفکر خیامی می داند .

غلامرضا جمشید نژاد ،عضو دائره المعارف بزرگ اسلامی نیز در این نشست به چند بعدی بودن شخصیت خیام اشاره کرد و گفت : مردمان جوامعی که با این گونه اشخاص و فرهنگها آشنایی ندارند در برخورد با آنها سرگشته می شوند و از خود می پرسند مگر ممکن است کسی که در اوج قله ریاضیات است ، در اوج قله شعر هم رباعیاتی داشته باشد . جنبه چند بعدی بودن خیام در کتاب صهبای خرد مشهود است و این امر برای دنیای تخصص زده غرب که به دنبال حوزه های فکری چند بعدی و ترکیبی است ، یک نیاز است .

این منتقد، نویسنده کتاب صهبای خرد را شخص موفقی توصیف کرد و افزود : ترجمه مجدالدین کیوانی نیز شرفی افزون بر کتاب بخشیده است .

عبدالله نصری ، منتقد نیز در سخنانی به مشکلاتی که در تحقیقات پژوهشگران درباره چهره های نامدار فرهنگی ایران دیده می شود پرداخت و گفت : نه تنها خیام پژوهی بلکه بسیاری از تحقیقات ما دچار ضعف های اساسی تئوریک است .

او سپس با اشاره به رویکرد های هرمنوتیکی مولف محور، متن محور و خواننده محور که در این گونه پژوهش ها وجود دارد ، گفت : نویسنده کتاب صهبای خرد از یکسو می خواهد به دنبال خیام تاریخی باشد اما از سوی دیگر از پس مشکلاتی که این رویکرد دارد بر نمی آید و گاهی متن محور و گاهی نیز خواننده محور می شود .

نصری افزود : ما نمی توانیم در برخورد با خیام " مولف محور" باشیم؛ چرا که نمی دانیم چه تعداد از رباعیاتی که به او منسوب کرده اند ، از آن خودش است .

این منتقد ادامه داد : محقق نمی تواند در پژوهش اش به تعلقات خود توجه کند؛ کما اینکه وقتی این تعلقات به میدان تحقیق وارد می شوند ، بسیاری از پژوهشگران دچار تناقض های عدیده ای می شوند .

عبدالله نصری به مشکلات پژوهشی مهدی امین رضوی درباره خیام پرداخت و گفت : با اینکه نویسنده در ابتدای کتابش معتقد است ، پاسخی به این پرسش که خیام واقعی کیست ، غیرممکن است ، در تمام کتاب به دنبال پاسخ به این سئوال است . او در جای دیگر تصحیح فروغی را منبع خود درباره رباعیات خیام می داند ، اما نه درباره اینکه چرا این کار را کرده و نه در این باره که چرا هر رباعی که با این الگو مطابق بوده است را به خیام نسبت می دهد ، سخن نمی گوید .

این منتقد در پایان گفت : در مجموع باید گفت که مولف پیش فرض های ذهنی خودش را به خیام و رباعیات او تحمیل کرده و همین موجب ضعف تئوریک کتاب صهبای خرد شده است .