به گزارش خبرنگار مهر، کتاب برهان مبین در جلوات رب العالمین با تصحیح و تحقیق وحید محمودی عضو هیئت علمی پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم انسانی و محمدرجاء صاحبدل دانشجوی دکتری رشته تصوف و عرفان اسلامی دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات و تعلیقات حجت الاسلام والمسلمین سعید رحیمیان استاد دانشگاه شیراز و با اهتمام انتشارات آیت اشراق در اسفند سال گذشته در ۲۷۴ صفحه به بهای قیمت ۳۰ هزار تومان به زیور طبع آراسته شده است.
در ادامه معرفی اجمالی کتاب برهان مبین به قلم سعید رحیمیان را با هم می‌خوانیم:
کتاب برهان مبین به قلم حکیم شیخ حسن قهرمانی (ره) کتابی است که در عین اختصار و قلت حجم، مباحث معرفتی فراوانی را عمدتاً در سنت حکمت متعالیه و عرفان نظری مطرح کرده و در قالب نظم و ساختاری خاص و نیز مطالبی تازه به خواننده عرضه کرده است.
مصنف حکیم به دو لحاظ جامعیت داشته است:
۱- جامعیت بین معقول و منقول: از آن جهت که هم به واسطۀ سال‌ها تحصیل در حوزۀ علمیه دارای اجازه اجتهاد از مراجع بزرگ نجف اشرف نظیر مرحومین اصفهانی و عراقی بوده است و هم به واسطه علاقه به حکمت و فلسفه و کلام کتب اصلی این رشته را مطالعه کرده و از آن مهم‌تر خود در این باب به تفکر و اندیشه طولانی پرداخته است .[۱]
۲- جامعیت بین تعقل و کشف: چنان که خود در زندگی‌نامۀ خودنوشت و نیز همین کتاب آورده است، پس از زمان‌های طولانی ریاضت به فهم مطالب و معارفی نائل شده که گوشه‌ای از آن را در این اثر شاهدیم.
جامعیت مصنف در کتاب هویداست، به گونه‌ای که در این اثر از مباحث هستی‌شناختی حکمت گرفته تا برخی مباحث در فلسفۀ احکام و نیز مطالب تفسیری و علم‌الحدیث تا قواعد علم کیمیا و طبیعیات یافت می‌شود؛ البته هرکدام در همان ساختار مدّنظر مصنف.
مصنف طبع شعری خوبی نیز داسته است. در واقع این کتاب شرح یکی از قصاید عمیق او با عنوان شاهد و مشهود است که به اقتفای قصیده مشهور میرفندرسکی سروده شده است. استناد به اشعار گوناگون معرفتی نیز در این کتاب از همین طبع شعری برخاسته است.
جرأت علمی مصنف از دیگر امتیازات اوست که ریشه در تضلع و درک نگاه تخصصی او به علوم مختلف دارد و همین امر باعث شده که وی بتواند چنین جمله‌ای را در انتهای فصل دوم این کتاب بیاورد: «باید عارف یا حکیم، به فقیه، اصول عقاید بیاموزد نه بالعکس.»
در ارتباط با تجارب معنوی مصنف باید متذکر شد که پاره‌ای از تجربیات وی جنبه شخصی دارد و لزوماً قابل استناد نیست.
کتاب برهان مبین مشتمل بر دو باب است؛ باب نخست در مورد صانع است و در بردارنده دو فصل: فصل نخست در معنی فطرت و فصل دوم در تحقیق معنی وجود و اقسام توحید و باب دوم در باره مصنوع. و در بر دارنده دوازده فصل بدین قرار است:
فصل اول: در بیان معنی فعل اختیاری و مبادی آن و شرح قانون ایجاد و کیفیت صدور ممکنات از واجب. فصل دوم: بیان عالم لاهوت و تعین مشیت‌الله در روز قیامت و لیلة‌القدر و اسم اعظم و اسماء‌الحسنی و بیان اسفار اربع و اقسام قرب. فصل سوم: در بیان مقام صادر اول و عقول هائمه. فصل چهارم: در بیان مقام مصدر اوّل، عالم جبروت و عقل کلّی. فصل پنجم: دربیان عالم ملکوت و نفس کلیه و لوح محفوظ و قدر معلوم و جنة‌المأوی. فصل ششم: در بیان عالم مثال، صورت و معنی عرش و لوح محو و اثبات و تحقیق معنی نسخ و بداء. فصل هفتم: در بیان عالم برزخ هیولی و معنی کرسی و ظهور مهدی و رجعت معصومین (علیهم‌السّلام). فصل هشتم: در بیان ازدواج هیولی و صورت و سرّ حرکت کائنات و بیان اقسام جسم و معنی زمان. فصل نهم: در بیان عالم بسائط مُلک و شرح کیفیت خلقت ملائکه ساجده. فصل دهم: در بیان عالم مرکبات طبع و ذکر اصل و فرع کیمیا و کیفیت خارج امشاج و تولید موالید و شرح هیئت منظومات شمسیه. فصل یازدهم: در بیان چگونگی شورای حق‌تعالی با ملأی اعلی و خلق آدم (علیه‌السّلام) و تعلیم اسماً به او و سجده ملائکه بر آدم (علیه‌السّلام) و کیفیت اغوای شیطان به طور کلی و هبوط آدم (علیه‌السّلام) و حوّا (علیهاالسّلام) از بهشت و چگونگی توبه آدم. فصل دوازدهم: در بیان حقیقت دین (دین عقل) و اصل و فرع آن و (عرفان و سلوک) و بازگشت به معنی اسفار اربعه و بیان معنی عصمت انبیا و اولیا و فرق بین سحر و معجزه و بیان اعجاز رسل و کرامات اولیا و معنی نزول جبرئیل (علیه‌السّلام) و عروج احمد (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) و معنی نوم و اقسام رؤیا و معنی موت و قبر و اقسام هریک و معنی بعث اموات از قبور و معنی حشر و نشر و تطایر کتب و برزخ و عقبی و رجعت و معاد و معنی دوزخ و درکات آن و بهشت و درجات آن و اهالی هرکدام و تحقیق معنی خلود.
در اینجا برای تکمیل معرفی اثر به پاره‌ای از نقاط قوت و ضعف اثر از دید نگارنده این سطور ادامه می‌دهیم:
نقاط قوت
افزون بر جامعیت مباحث کتاب که پیش از این ذکر آن رفت، عمق برخی مباحث کتاب و نوآوری آن و حسن تقریر پاره‌ای از مباحث آن که بدان اشاره خواهد شد، از دیگر امتیازات این اثر است.
توفیق او در تطبیق مباحث حکمی بر مصطلحات قرآنی و روایی و نیز ابتکاری بودن برخی مباحث که در تعلیقات به بخشی به آنها اشاره کرده‌ایم و نیز پاسخ‌گویی به شبهات از دیگر وجوه قوت کتاب محسوب می‌شود. از آن جمله است تقریر جالب از معنی نسخ و بداء و لوح قضا و قدر (فصل ۴ از باب ۲)، نیز قول خاص در عقول هائمه و کروبیان (همان فصل)، مباحثی در اثبات رجعت و پاسخ به شبهات در مورد آن (فصل ششم)، تقسیم بندی ابتکاری در باب خلود، ازل و سرمدیت و در نهایت مباحث مختصر و مفیدی در آشنایی با علم کیمیا و قواعد آن (در فصل دهم) که حکایت از تضلع مصنف در این علم دارد.
نقاط ضعف
در کنار محاسن فوق‌الذکر، از آنجا که بدون کاستی و خطا نیست می‌توان به پاره‌ای نقاط ضعف اشاره نمود با این توضیح که در تعلیقات به نحو تفضیلی بدین امر اشاره کرده‌ایم.
الف) عدم احاطه به اصطلاحات فنی فلسفه و حکمت (به جهتی که فوقاً ذکر شد)، از جمله در اعتقاد به اینکه:
وجود مطلق مفهوم و مصداقی نخواهد داشت (فصل ۱ از باب ۱)؛
سکون هیولای حرکت است؛
ذات حق غیب مصون نیست (فصل ۲ از باب ۱)؛
هستی همواره بشرط شیء است نه لابشرط و بشرط لا (فصل ۳ از باب ۲)؛
صفات خدا اتحاد مفهومی دارد.(فصل ۲ از باب ۲)؛
همچنین تغییر اسامی پاره‌ای از قواعد فلسفی در فصل ۳ از باب ۲ را نیز از همین سنخ باید دانست.
ب) تطبیق تکلف‌آمیز برخی مباحث فلسفه غرب بر مباحثی از حکمت اسلامی مانند:
۱- تطبیق قول اسپینوزا بر وحدت وجود (در فصل دوم از باب دوم)؛
تطبیق قضایای تحلیلی و ترکیبی کانت بر حمل اولی و شایع؛
تطبیق قول فیخته بر قاعده اتحاد عقل و عاقل و معقول.
ج) برخی تکلفات در تأویل آیات مانند:
تطبیق ضالین در سورۀ حمد به گمگشتگان در مقام احدیت (در مبحث لطایف سبع)؛
برخی تطبیقات در مبحث قرب نوافل و فرایض (در همان بحث).
د) برخی سخنان شطحگونه مثل این که عالم خواب (رؤیای) خداوند است (فصل ۱ از باب ۲).
پی نوشت:
[۱]- در این بعد البته چنان که او تصریح کرده در فراگیری معقول نزد استادی زانو نزده است و به تفکر و مطالعه خود اکتفا کرده که همین امر، در عین اینکه این حسن را داشته است که ذهن وقاد ایشان پس از تجربیات معنوی‌اش با زبان و بیان خاص خود مطالب را تقریر و انشا کند، اما موجب نقاط ضعفی نیز شده است که عدم احاطه کافی وی به برخی اصطلاحات و مفاهیم فلسفی و مستعمل نزد حکماً را باعث شده و در برخی مطالب این کتاب خود را نشان داده است که در جای خود خواهد آمد.
نظر شما