انواع نظریات علیت به اعتبار ماهیت آن

به گزارش خبرگزاری مهر، حجت الاسلام و المسلمین سید علی طالقانی، عضو هیئت علمی مرکز تخصصی آخوند خراسانی در نخستین جلسه از سلسله جلسات دوهفتگی فلسفی ـ کلامی که از سوی گروه آموزشی فلسفه و کلام اسلامی مرکز تخصصی آخوند خراسانی برگزار شد، بحث خود را پیرامون ماهیت علیت، برای جمعی از دانش‌آموختگان فلسفه حوزه و دانشگاه ارائه نمود.

وی ضمن تقسیم‌بندی ثنائی و تبیین نظریات در باب ماهیت علیت، دیدگاه سنت فلسفه اسلامی در این میان را نیز روشن کرد.

طالقانی همچنین به تفصیل و تشریح نظریه فرآیندی در دیدگاه سه اندیشمند غربی پرداخت.

حجت الاسلام طالقانی، ۳ دسته از نظریات اصلی ماهیت علیت را در یک تقسیم‌بندی ثنایی چنین تشریح کرد که اولا یک دسته از نظریات غیر فروکاهش گرا هستند و دسته دیگر فروکاهش گرا می‌باشند. منظور از نظریه غیر فروکاهشی این است که مفهوم علیت، همچون مفهوم وجود، مفهوم بسیطی است که نمی‌توان آن را به اجزاء خود تعریف کرد و تعریف آن به غیر، شرح اسمی یا دور خواهد بود. در مقابل، معنای فروکاهش‌گرا این است که علیت را می‌توان به وسیله اجزاء و اوصاف آن تعریف کرد. نظریات فروکاهش‌گرایانه خود به دو دسته «احتمالاتی» و «فرآیندی» تقسیم می‌شود.

وی تفاوت میان نظریه احتمالاتی و فرآیندی را در قالب مثالی توضیح داد و گفت: نظریه احتمالاتی در مثال شکستن شیشه به وسیله پرتاب سنگ، موقعیت را به صورت شرطی و احتمالی میان صفر و یک قرار می دهد و می‌گوید: اگر پرتاب سنگ نمی بود، شیشه نمی‌شکست. در این دیدگاه «رخداد» پرتاب سنگ و رخداد شکستن شیشه، علت و معلول هستند. اما نظریه فرآیندی، علت و معلول را نه یک رخداد، بلکه یک فرآیند و پروسه می‌داند. فی‌المثل دیدگاه فرآیندی، مجموعه لحظه پرتاب سنگ تا برخورد به شیشه را علت، و تماس سنگ با شیشه تا شکستن آن را معلول می‌بیند.

عضو هیئت علمی مرکز تخصصی آخوند خراسانی در ادامه به این نکته اشاره کرد که نظریات مطرح در سنت فلسفی اسلامی اغلب ترکیبی از فرآیندی و احتمالاتی است. فلاسفه اسلامی بخصوص آنجا که اصل ضرورت را مطرح می‌کنند به هر دو گونه بیان علیت اشاره کرده‌اند؛ از سویی علیت را به صورت احتمالاتی آورده‌اند یعنی با یک بیان شرطی، احتمال علیت را از صفر به یک می‌رسانند، و از سوی دیگر با طرح نظریه «صدور»، علیت را به صورت فرآیند و تولید ترسیم می‌کنند.

وی در ادامه به تفصیل و توضیح سه دیدگاه عمده در نظریه فرآیندی ماهیت علیت پرداخت و گفت: نظریه راسل در کتاب (Human Knowledge)، نظریه «خطّ علّی» است که علت و معلول را مجموعه‌ای از رخدادها می‌پندارد، به طوری که کیفیت و ساختار رخدادهای این خط، هنگام انتقال حفظ شده و منتقل می‌گردد.

وی افزود: اما «وزلی سالمون» برخی رخدادهای خط علّی راسل را «شبه‌علّی» می‌داند و نه علّی. مثلا اگر فرض کنیم یک چراغ سفید گردان، مانند چراغ ماشین پلیس در یک ورزشگاه مدور تاریک کار می‌کند. در این صورت روی دیوار داخلی ورزشگاه خط نوری می‌اندازد. حال اگر در لحظهt۱  تا  t۲ شبرنگ قرمزی جلوی چراغ بگذاریم نور بر روی مقداری از دیوار قرمز می‌شود و به اصطلاح انتقال علامت تغییر می‌کند. اما می‌دانیم که رنگ قرمز از چراغ نیست بلکه از شبرنگ است. پس علت قرمزی نور روی دیوار نور چراغ نیست.

این مدرس حوزه تصریح کرد: فیلدا این نظریه را تکمیل می‌کند و می‌گوید مجموعه رخدادهای خط علّی باید ناوَردا و ثابت باشند به طوری که در مقیاس های گوناگون، مانند مقیاس آزمایشگاهی و مقیاس عرفی روزمره، باید ثابت و جهانی باشد. در مثال بالا اگر در فاصله t۱ تا t۲ روی خود دیوار هم مقداری شبرنگ قرمز نصب کنیم، نور سفید چراغ به مقیاس شبرنگ روی دیوار نیز تغییر کرده و انتقال علامت به خاطر تغییر مقیاس تغییر یافته است. بنابراین نور چراغ در این مقیاس نمی‌تواند علت قرمزی نور روی دیوار باشد.