خبرگزاری مهر، گروه استان ها- مریم ساحلی: جنگل‌ها آواز حیات را زمزمه می‌کنند و حفظ گستره سبزشان وظیفه‌ای خطیر است که نباید از یاد برد. گیلان سرزمینی است که تار و پود زندگی‌اش با جنگل‌های هیرکانی درهم‌آمیخته است و زمانی که صدای اره‌برقی‌ها در دل زیستگاه درختان کهن می‌پیچد، ناقوس مرگ نواخته می‌شود. اما حقیقت این است که نیاز کشور به چوب را نمی‌شود نادیده گرفت، نیازی که باید تلاش کرد تا با توسعه زراعت چوب به آن پاسخ داده تا از حضور سوداگران در جنگل‌ها کاسته شود.
بی‌تردید ظرفیت لازم برای گسترش کشت چوب در گیلان وجود دارد اما متأسفانه اخباری که در رسانه‌ها مشاهده می‌کنیم نشان از تنزل جایگاه استان گیلان از رتبه اول کشور به سوم دارد. عواملی چون دیربازده بودن کشت چوب، فراهم نبودن شرایط مناسب برای دریافت تسهیلات، فعالیت واسطه‌ها در بازار چوب و کافی نبودن برنامه‌های ترویجی در میزان سطح زیر کشت چوب مؤثر است، بنابراین تأمین چوب موردنیاز صنایع که رو به افزایش است و همچنین بازگشت گیلان به جایگاه قبلی، نیازمند برنامه‌ریزی مطلوب و رفع مشکلات موجود است.
عضو هیئت‌علمی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه گیلان با اشاره به اینکه توقف برداشت از جنگل‌های شمال و نیاز به منابع تولیدکننده چوب برای رفع نیاز کشور، ضرورت زراعت چوب و جنگل‌کاری را بیش از گذشته نمایان کرده است به خبرنگار مهر گفت: باید از سال‌های گذشته در این زمینه برنامه‌ریزی و اقدام می‌شد تا امروز شاهد ثمره آن باشیم درحالی‌که اجرای طرح زراعت چوب تازه روزهای ابتدایی خود را سپری می‌کند.
مهرداد نیکویی به تشکیل ستاد زراعت چوب در استان گیلان اشاره کرد و افزود: گسترش صنایع چوب و سلولز و نیاز این صنایع به مواد اولیه، چوب را به کالای تقریباً استراتژیک تبدیل کرده و با توجه به حجم اندک واردات چوب و ممنوعیت برداشت از جنگل‌ها، توجه به زراعت چوب به‌ویژه صنوبرکاری در استان گیلان را به ضرورتی انکارناپذیر تبدیل کرده است.
اشتغال ۱۸ هزار گیلانی در صنایع چوب
وی در ادامه با بیان اینکه استان گیلان با ۸۳۵ کارگاه یا کارخانه مصرف‌کننده چوب با بیش از ۱۸ هزار فرصت شغلی بیشترین میزان اشتغال در این صنعت در سطح کشور را به خود اختصاص داده است، تصریح کرد: این امر نقش و جایگاه چوب را در ایجاد اشتغال این استان بیش از همیشه نشان می‌دهد.
نیکویی با اشاره به پیش‌بینی سازمان جنگل‌ها در زمینه افزایش دو برابری مصرف سالانه چوب کشور در افق ۱۴۰۴ و با بیان اینکه در چنین شرایطی چگونه می‌توانیم باوجود توقف برداشت چوب از جنگل‌ها به نیاز روزافزون مصرف چوب در کشور را پاسخ دهیم، اظهار کرد: شاید زراعت چوب در کوتاه‌مدت جوابگو نبوده و حداقل به بیش از پنج سال زمان نیاز است تا شاهد اولین محصولات زراعت چوب باشیم اما می‌توانیم با برنامه‌ریزی دقیق و استفاده حداکثری از ظرفیت اراضی ملی به این مهم دست‌یابیم.
وی همچنین با بیان اینکه میانگین مصرف سرانه چوب در ایران حدود ۰.۲ مترمکعب بوده که حتی از میانگین مصرف سرانه چوب در دنیا (حدود ۰.۳ مترمکعب) نیز کمتر است، ادامه داد: با همین میانگین مصرف هم سالیانه به حدود ۱۴ میلیون مترمکعب چوب در کشور نیاز داریم که با توجه به مشکلات در واردات چوب و کمبود منابع داخلی، نیازمند جنگل‌کاری و زراعت چوب در سطحی وسیع هستیم.
نیکویی یادآور شد: بر اساس آخرین آمار و ارقام سازمان جنگل‌ها سطح زراعت چوب در ایران حدود ۲۴۰ هزار هکتار است که حدود ۷۷ هزار هکتار آن در سه استان شمالی گیلان، مازندران و گلستان انجام می‌شود.
واگذاری ۱۰ هزار هکتار برای صنوبرکاری در سال ۴۱
عضو هیئت‌علمی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه گیلان با اشاره به اینکه زراعت چوب در ایران اتفاق تازه‌ای نیست و تلاش‌های زیادی در گذشته انجام‌شده که عموماً به دلیل عدم پیگیری و پایش مستمر به ثمر ننشسته است، افزود: در سال ۱۳۴۱ و بعد از ملی شدن جنگل‌ها، اراضی ۱۰ هکتاری به برخی افراد برای صنوبرکاری واگذار شد؛ در حدود ۳ سال بعد دوازدهمین اجلاس بین‌المللی صنوبر در تهران برگزار و هم‌زمان گونه‌های جدید صنوبر برای آزمایش و ترویج کاشت در مناطق مستعد وارد کشور شدند.
وی با بیان اینکه در برنامه اول توسعه بعد از انقلاب اسلامی توجه ویژه‌ای به توسعه سطح زیر کشت گونه‌های سریع الرشد چوب باهدف کاهش فشار بر جنگل‌های شمال کشور و تأمین مواد اولیه چوبی انجام شد، گفت: در برنامه سوم و چهارم توسعه کشور نیز در قالب اجرای طرح «طوبی» و ارائه سیاست‌های حمایتی همانند وام‌های مدت‌دار و کمک در تأمین نهال تلاش‌هایی صورت گرفت.
نیکویی با اشاره به اینکه در برنامه چهارم و پنجم توسعه کشور نیز توجه ویژه‌ای به بحث زراعت چوب شده است، اظهار کرد: بررسی طرح طوبی نشان می‌دهد که با ۱۲۱ هزار و ۵۰۰ هکتار از اراضی کشور در بین سال‌های ۸۴-۷۸ با گونه‌های صنوبر، اکالیپتوس، گردو، بادام، زیتون و فندق جنگل‌کاری شده است.
۵۵ هزار هکتار صنوبرکاری در سه استان شمالی
وی با بیان اینکه تا قبل از برنامه چهارم توسعه سطح زراعت چوب در ایران، حدود ۱۵۰ هزار هکتار بود که حدود ۵۵ هزار هکتار آن با قابلیت صنوبر در استان‌های شمالی کشور انجام‌شده است، بیان کرد: از سال ۸۴ تا ۹۳ نیز در قالب برنامه زراعت چوب سطح زیر کشت از ۷۰ هزار هکتار به حدود ۲۲۰ هزار هکتار رسید. البته بررسی‌ها نشان می‌دهد که عمده این سطوح در عرصه‌های شخصی افراد بوده و تنها ۱۴ درصد از این سطوح از اراضی ملی است.
عضو هیئت‌علمی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه گیلان با اشاره به اینکه سهم گیلان در اجرای طرح زراعت چوب برنامه چهارم توسعه حدود ۳ هزار و ۱۶۴ هکتار بود که در مقایسه با پتانسیل این استان بسیار اندک است، افزود: این در حالی است استان‌های دیگر در این مسیر موفق‌تر بوده‌اند.
وی در ادامه با اشاره به اینکه مطابق برنامه چهارم توسعه عملکرد زراعت چوب در کل کشور ۱۱۱ درصد و این میزان در گیلان در حدود ۵۶ درصد بوده و این استان رتبه ۲۳ در کشور را به خود اختصاص داد، گفت: در برنامه پنجم توسعه نیز حدود ۱۴ هزار و ۴۷۷ هکتار در قالب زراعت چوب جنگل‌کاری شده که عموماً یعنی معادل ۹۶ درصد در اراضی شخصی محقق شده است. سهم استان گیلان در این برنامه هزار و ۱۲۸ هکتار و با تحقق عملکرد ۵۹ درصدی بوده است.
نیکویی ادامه داد: در برنامه پنجم توسعه گلستان، ایلام، زنجان و اردبیل از استان‌های موفق در زمینه اجرای طرح زراعت چوب بودند.
زراعت چوب باید از قالب یک تصمیم سیاسی و مدیریتی همانند آنچه در طرح طوبی اتفاق افتاد، بیرون آمده و با ارائه یک برنامه بلندمدت منسجم و افق روشن، دلگرمی لازم را بین زارعان چوب ایجاد کند وی همچنین به سهم استان گیلان در اجرای این طرح در برنامه ششم توسعه نیز اشاره کرد و آن را ۶ هزار و ۶۰۰ هکتار عنوان و تصریح کرد: این سطح در حدود ۲ برابر برنامه چهارم و نزدیک به ۶ برابر برنامه پنجم توسعه است که نیازمند برنامه‌ریزی مدون و دقیق، استفاده از نتایج به‌دست‌آمده از برنامه‌های گذشته، توجه به نقاط ضعف، فرصت‌ها و تهدیدهای زراعت چوب در استان گیلان است.
نیکویی در ادامه به برخی چالش‌های پیش روی این طرح اشاره و خشک‌سالی و کمبود منابع آبی، فقدان برنامه‌های ترویجی کافی برای معرفی گونه‌های مناسب سریع الرشد، توان تولید بالا همراه با نکات فنی پرورش درخت، دشواری‌های مربوط به ارائه تسهیلات به کشاورزان، اختصاص نامناسب اعتبارات طرح زراعت و چگونگی خرید چوب را از مهم‌ترین این چالش‌ها اعلام کرد.
وی با اشاره به اینکه زراعت چوب باید از قالب یک تصمیم سیاسی و مدیریتی همانند آنچه در طرح طوبی اتفاق افتاد، بیرون آمده و با ارائه یک برنامه بلندمدت منسجم و افق روشن، دلگرمی لازم را بین زارعان چوب ایجاد کند تا بتوانند با امنیت خاطر در این بخش سرمایه‌گذاری کنند، ادامه داد: سیاست‌گذاری و تصمیمات در بخش واردات و صادرات باید شفاف باشد و از ایجاد ابهام در آینده سرمایه‌گذاری در این حوزه بکاهد.
عضو هیئت‌علمی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه گیلان با بیان اینکه برداشت از جنگل‌های کشور متوقف‌شده و ظرفیت‌های خالی فراوانی نیز در صنایع چوب کشور وجود دارد، افزود: بهره‌برداری غیرمجاز و قاچاق بیش‌ازحد چوب جنگل‌ها را به‌شدت تهدید می‌کند و شتاب زراعت چوب باید به‌گونه‌ای باشد که بتواند قسمتی از این تهدیدات را خنثی کند. هرچند با توجه به ماهیت چوب آلات تولیدشده در طرح زراعت و نوع نیاز برخی از صنایع چوب، هنوز خطر برداشت‌های غیرمجاز جنگل‌های شمال تهدید می‌کند.
تحول در صنوبرکاری با کشت تلفیقی/صنوبر پیش‌مرگ جنگل
یکی از صنوبرکاران موفق گیلانی دراین‌باره در گفتگو با خبرنگار مهر با بیان اینکه از سال ۷۲ به‌صورت جدی به کاشت صنوبرهای اصلاحی مشغول شده‌ام، اظهار کرد: در این سال زمینی در اختیار ایستگاه تحقیقات صنوبر کشور قرار دادم و پس از انجام بررسی‌های لازم، کلون‌های برتر که در منطقه ما قابلیت رشد زودهنگام دارند را برای کشت انتخاب کردیم.
احمد بابازاده با بیان اینکه قبل از این کار صنوبرها با بازه زمانی ۱۱ سال قابلیت فروش را داشتند، تأکید کرد: اما بعد از انجام این تحقیقات این بازه زمانی به هفت سال کاهش‌یافته و در حال حاضر صنوبرهای اصلاحی را ۵ ساله بفروش می‌رسانیم.
وی در ادامه با اشاره به اهمیت کشت تلفیقی، ادامه داد: در این زمینه با جهش ایجادشده با هماهنگی حوزه ترویج سازمان جهاد کشاورزی و منابع طبیعی کشت تلفیقی در بین قلمه‌ها انجام شد. محصولاتی که زیر قلمه‌های صنوبر کاشته می‌شود، کل هزینه‌های کشت صنوبر را برای ما رایگان کرده و در کنار آن مبلغی نیز به‌عنوان سود و درآمد نصیب ما می‌شود. در واقع می‌تواند گفت کشت تلفیقی توانست در صنوبر کاری تحول ایجاد کند.
بابازاده با بیان اینکه به عقیده بنده صنوبر پیش‌مرگ جنگل شده است، افزود: امروز با تلاش‌های انجام‌شده جنگل‌های هیرکانی به ثبت جهانی رسیده و مدت شش سال نیز حق برداشت از جنگل‌ها نداریم و این فرصت خوبی است تا صنوبرکاری به جایگاه اصلی خود بازگردد.
لزوم شناسنامه دار شدن صنوبرکاری
وی با اشاره به مشکلات کشاورزی و وجود همین سختی‌ها برای چوب‌کاران، گفت: البته به عقیده من مشکلی که قابل‌حل نباشد وجود ندارد، باید صنوبرکاری شناسنامه‌دار شده و زمین‌ها نیز تغییر کاربری هم داده نشود و صنوبرکار در قالب همین حرفه شناخته شود.
بسیاری از کشاورزان نمی‌توانند ۵ تا ۷ سال برای برداشت محصول خود صبر کرده و نیاز به حمایت از سوی متولیان امر دارند اما یکی از نکات مهمی که باید موردتوجه قرار گیرد ضمانت دریافت وام استبابازاده با بیان اینکه متأسفانه هر چند وقت گاهی یکی از صنایع در کشور با مشکلات مواجه می‌شود که می‌توانیم به صنعت ابریشم استان گیلان اشاره‌کنیم که با واردات بی‌رویه نابود شد، تأکید کرد: باید آمادگی لازم برای برخورد با این مشکلات را داشته باشیم البته خوشبختانه تاکنون آفات و حوادث طبیعی همانند برف و باران نتوانسته بر روی صنوبرهای اصلاحی تأثیرگذار باشد اما نباید خطرات جانبی را نادیده بگیریم.
عضو خانه کشاورز گیلان با اشاره به سوددهی زراعت چوب، ادامه داد: آموزش در صنوبرکاری از اهمیت خاصی برخوردار است. همچنین با فراهم آوردن شرایط دریافت تسهیلات مناسب می‌توان به گسترش زراعت چوب کمک کرد، زیرا بسیاری از کشاورزان نمی‌توانند ۵ تا ۷ سال برای برداشت محصول خود صبر کرده و نیاز به حمایت از سوی متولیان امر دارند اما یکی از نکات مهمی که باید موردتوجه قرار گیرد ضمانت دریافت وام است. اگر بانک‌ها به‌جای اینکه خواهان ضامن بازاری یا کارمند باشند، زمین زارع را در گرو داشته باشند، کشاورز بدون نیاز به دیگران می‌تواند تسهیلات لازم را دریافت کند.
واگذاری ۶۶۰ هکتار زمین برای انجام تعهد سال نخست
معاون امور جنگل اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گیلان با اشاره به اینکه پس از اجرای طرح تنفس جنگل در سال ۹۶ و توقف بهره‌برداری از جنگل‌ها، در همان قانونی که ابلاغ‌شده بود، مکلف به افزایش زراعت چوب استان شده‌ایم، به خبرنگار مهر گفت: تعهد در نظر گرفته‌شده برای استان گیلان در برنامه ششم توسعه در زمینه طرح زراعت چوب شش هزار و ۶۰۰ هکتار است.
محمدرضا عبدالهی با بیان اینکه پیش‌ازاین در حدود ۱۱ هزار هکتار از اراضی ملی گیلان زراعت چوب انجام‌شده که بیشتر آن در حوزه شرکت شفارود بود که با توجه به برداشت چوب از جنگل نمود زیادی نداشت، افزود: مقرر شد برای بهبود وضعیت موجود در این ۱۱ هزار هکتار نیز بر اساس سیاست‌های جدید اصلاحاتی انجام شود که در حال حاضر این بازنگری در دست انجام است امیدواریم طی دو سال آینده این میزان با دیدگاه جدید مدیریت شود.
عبداللهی با بیان اینکه بر اساس تعهد سال اول از سهمیه استان گیلان در اجرای طرح زراعت چوب حدود ۶۶۰ هکتار شناسایی‌شده و به مجریان این طرح واگذار شد، گفت: برای سال دوم این برنامه نیز هزار و ۵۰۰ هکتار تهیه طرح انجام‌شده که با تأخیر همراه شده اما تا پایان سال نیز این واگذاری انجام خواهد شد.
وی در ادامه به اشاره به اینکه در بخش اراضی ملی بیشتر کاشت صنوبر و بعدازآن کاج تدا و گونه بومی توسکا موردتوجه قرار دارد، ادامه داد: تلاش می‌کنیم تا در پایان برنامه ششم توسعه به حدود ۱۷ تا ۱۸ هزار هکتار زراعت چوب در اراضی ملی دست‌یابیم. همچنین در حوزه مستثنیات نیز به اراضی چوب توجه خواهیم زیرا در این بخش طی چند سال گذشته استان گیلان رتبه اول کشور را داشته و مردم در مساحتی حدود ۴۷ هزار هکتار عمدتاً در بخش صنوبرکاری فعالیت داشتند.
عبداللهی یادآور شد: واقعیت این است که بازار چوب تا چند سال پیش رشد چندان مناسبی نداشت و نوسانات سبب شد تا کشاورزان چوب به سمت کشت دیگر محصولات کشاورزی گرایش پیدا کنند.
وی با اشاره به اهمیت محصولات استراتژیکی همانند برنج، تأکید کرد: تلاش می‌کنیم تا زارعان و مالکان اراضی شخصی را ترغیب کنیم تا زمین‌های بایر، حواشی مزارع یا زمین‌هایی که کمتر از آن بهره‌مند می‌شوند را برای صنوبرکاری استفاده کنند.
تولید نهال صنوبر توسط منابع طبیعی/ نهادهای دولتی نیز صنوبرکار می شوند
معاون امور جنگل اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گیلان با تأکید بر اینکه نباید از یاد ببریم در چند سال اخیر بازار چوب رشد قابل‌ملاحظه‌ای داشته است، اظهار کرد: اداره کل منابع طبیعی گیلان ترویج در این زمینه شروع کرده تا هم مشکلاتی که سبب تعطیلی صنایع وابسته به چوب شده را برطرف و هم از فشار بر روی جنگل‌ها را کم کند. در واقع باید تلاش کنیم تا با ایجاد بازار مناسب برای صنوبر بتوانیم از قاچاق چوب جلوگیری کنیم.
عبداللهی در ادامه به توزیع نهال رایگان برای زارعان در سه نهالستان فعال استان گیلان اشاره کرد و افزود: از سال گذشته تولید نهال در مقیاس بالا را آغاز کرده‌ایم و هرسال شاهد رشد مناسبی نیز هستیم.
وی با بیان اینکه صنایع چوب بزرگ استان گیلان همانند کارخانه‌های «ام. دی. اف» و تخته فشرده نیز پای‌کار آمده‌اند و به‌صورت مشارکتی با اداره کل منابع طبیعی به تولید نهال صنوبر و توزیع قلمه می‌پردازند. اما آخرین بخشی که در بحث ترویج می‌توان به آن اشاره داشت این است که پس از تأکید رئیس‌جمهوری بر زراعت چوب، استانداری گیلان نیز با جدیت وارد میدان شد و بحث زراعت چوب در آن بخش از اراضی که در اختیار ارگان‌های دولتی همانند دانشگاه‌ها و پادگان‌ها و همانند آن‌ها را پیگیری کرد تا این سازمان‌ها نیز در اراضی خود نسبت به کشت صنوبر اقدام کنند.
عبداللهی ادامه داد: البته در بخش تسهیلات نیز اقدامات بسیار خوبی در حال انجام است تا صنوبرکاران بخش خصوصی با بهره‌مند شدن از این تسهیلات بتوانند، دوره انتظار ۴ تا ۵ ساله برای برداشت محصول را پشت سر بگذارند.
ضرورت توجه به حذف واسطه در حوزه صنایع به ویژه زراعت چوب
وی در ادامه با اشاره به گسترش زراعت چوب در گیلان و لزوم توجه به رفع مشکلات این حوزه، یکی از چالش‌ها را رقابت چوب با سایر محصولات کشاورزی عنوان و بیان کرد: برای به بار نشستن زراعت چوب، دست‌کم به ۵ سال زمان نیاز داریم اما سایر محصولات یک‌ساله ثمر دارد لذا زارعان باید توان لازم اقتصادی برای پشت سر گذاشتن این زمان را داشته باشند.
عبداللهی با بیان اینکه ارائه تسهیلات مناسب و توزیع نهال رایگان حمایت‌هایی است که در این زمینه می‌تواند مؤثر باشد، افزود: موضوع مهم دیگر حذف واسطه‌ها است که صنایع باید بیشتر به آن توجه داشته باشند، برای اینکه پس از زحمت بسیار، میزان سود کشاورز معادل دلالی است که چوب را از او می‌خرد. در واقع باید به سیکل بازار خرید و تضمین خرید بیشتر پرداخت؛ البته در این زمینه برنامه‌هایی با مشارکت استانداری و سازمان صنعت، معدن و تجارت در دست انجام است.
وی در مورد شناسنامه‌دار کردن اراضی تحت پوشش زراعت چوب نیز اظهار کرد: در بعضی مناطق استان، زمین‌هایی صنوبری کاری می‌شود که به دلیل نسق زارعانه تکلیف این ملک‌ها مشخص نبوده و از سوی در نقشه منابع طبیعی جزو اراضی ملی محسوب می‌شوند.
پیش‌بینی می‌شود با روند افزایش روزافزون مصرف «ام. دی. اف» و تخته فشرده تا ۵ سال آینده نیاز کشور به حدود ۱۴ میلیون مترمکعب در سال برسدمعاون امور جنگل‌های اداره کل منابع طبیعی گیلان با بیان اینکه سازمان جنگل‌ها اعتبارات خوبی از محل صندوق توسعه دریافت کرده و بخشی از این اعتبارات در قالب طرح کاداستر اختصاص‌یافته است، ادامه داد: انتظار می‌رود طی یک تا دو سال آینده، کاداستر استان گیلان تهیه و عرصه ملی، مستثنیات و محل‌های اختلاف مشخص و با انجام جانمایی‌ها، بخش عمده مشکلات زارعان صنوبر حل‌وفصل شود.
وی افزود: در این صورت زمین‌هایی که جز اراضی ملی محسوب شده و زارعان نیز در آن صنوبرکاری کرده‌اند با قراردادهایی در قالب ماده سه در صورت عدم‌تغییر کاربری از زراعت چوب، می‌توانند به فعالیت خود ادامه دهند.
عبداللهی نیاز سالانه کشور به چوب را حدود ۵.۵ میلیون مترمکعب عنوان کرد و ادامه داد: پیش‌بینی می‌شود با روند افزایش روزافزون مصرف «ام. دی. اف» و تخته فشرده تا ۵ سال آینده نیاز کشور به حدود ۱۴ میلیون مترمکعب در سال برسد، هرچند بخشی از نیاز ما از سمت واردات تأمین می‌شود اما با توجه به مشکلات ارزی نمی‌توانیم زیاد به این حوزه امیدوار باشیم لذا باید به زراعت چوب به‌عنوان یک محصول استراتژیک نگاه کرده تا هم نیاز بازار تأمین و هم از فشار بر جنگل از طریق قاچاق چوب جلوگیری به عمل آید.
حفاظت از جنگل با زراعت چوب
اهمیت جنگل‌ها در چرخه حیات بر کسی پوشیده نیست اما نیاز صنایع به چوب نیز موضوعی انکارناپذیر است. واقعیت این است که اره قاچاقچیان چوب، شاهرگ زندگی درختان را نشانه گرفته و گسترش زراعت چوب با تأمین نیاز صنایع این حوزه می‌تواند از فعالیت سوداگران جنگل بکاهد.
در این عرصه اندیشیدن به تمهیدات مناسب برای حمایت از کشاورزان چوب کار و ارتقای آموزش در این حوزه و ترغیب مردم به ورود در عرصه زراعت چوب با توجه به پتانسیل‌های موجود در استان، مسیر شایسته‌ای است که باید بیش از همیشه موردتوجه متولیان امر قرار گیرد.
نظر شما