فضیلت همان معرفت است؛ نگاهی به نظریه اخلاقی افلاطون

به گزارش خبرنگار مهر، مرحله مهم در گفت و گوهای افلاطون هنگامی رخ می دهد که شخصیت سقراط این گونه فرض می‌گیرد که نفس خواستهایی را داراست که همیشه و در هر شرایطی خوب هستند. بنابراین پیچیدگیهای روان شناسی اخلاقی موضوع مهمی در تبیین فضیلت به شمار می آیند. این پیشرفت در نظریه اخلاقی پخته افلاتون به چشم می آید.

همه اینها با سروکله زدن با مفهوم  بسیار رایج اخلاق به وجود می آید که این مفهوم البته در لایه های رایج و سنتی زیادی قابل تشخیص است و از سوی کالیکلس در نیمه دوم کتاب " گرگیاس" و تراسیماخوس در قسمت اول کتاب " جمهوری " مطرح می‌شود.  کالیکلس تصور می کند که  قرارداد اخلاقی میان افراد ضعیف بی شماری برقرار می شود تا  افراد قوی که تعداد آنها قلیل هم هست به وحشت بیفتند. بدین طریق آن افراد قوی به جهت قدرتشان نتوانند بر دیگر افراد سلطه یابند. هیچ انسان قوی درستکاری نباید با این قراردادها را بپذیرد. ( گرگیاس ، 482 ای ).

 تراسیماخوس از این بحث می کند که عدالت مزیت افراد قدرتمندتر است و آن را یک شیوه عمل اجتماعی در نظر می گیرد که با قدرت مستقر می شود یعنی از سوی قانونگذارانی در نظر گرفته می شود تا علیه کسانی که حقوق فردی و منافع شخصی شان را نادیده می گیرند  به کار گیرند. هیچ فرد معقولی و هیچ فرد قدرتمندی قواعد عدالت را به عنوان مرجعیت قانونی بین آنها نمی‌پذیرد. در جواب به چالش اخیر در بخش دوم کتاب "جمهور" گلاکون و آدیمانتوس مکررآ  از سقراط می خواهند که نشان دهد عدالت فی‌نفسه  و جدای از پاداشها و شهرتها واجد چه ارزشی است. آنها ارزش ذاتی آن را مانند ارزشی که برای نفس دارد در نظر می‌گیرند. یعنی آنچه به صورت ذاتی و بی واسطه برای نفس عرضه می کند در نظر می گیرند.  ( 358 ب و ج) .   قبل از آنکه سقراط تبیین نوینی از نفس ارایه کند مقایسه مشهوری میان نفس و شهر برقرار می کند.

بر طبق تصویری که وی از شهر ارایه می کند مشخص می شود که سقراط از شهر ایده آل سخن می گوید و این شهری است که وی در صدد است در گفت و گوهایش آن را بسازد. این شهر سه دسته شهروند دارد: قانونگذاران و دستیاران آنها - و همه  نگهبانان - به علاوه کشاورزان و هنرمندان و تجار و همه کسانی که محصولات مادی  را تولید می کنند. در حالی که وی این طبقات را تبیین و آموزش نگهبانان را مطرح نموده است. سقراط در کتاب چهارم از چهار ارزش که به این شهر تعلق دارند دفاع می کند - حکمت ، شجاعت، اعتدال و عدالت. مهمترین مولفه برای فهم نظریه اخلاقی افلاطون توسل به حکمت است که این حکمت دانشی قلمداد می شود که برای حکمرانی مورد نیاز است.

سقراط تصریح می کند که این شهر عاقلانه است چون بدرستی در مورد آن اندیشیده می شود. این البته به جهت یک  دانش ویژه ( اپیستمه) است که در شهر یافت می شود. این دانش دانش فرش بافی ، دانش کار بر روی چوب یا  فلزکاری و کشاورزی نیست. اینها همه صنایعی  هستند  که هدفشان تا حدی برای شهر خیر است. در حالی که فرش بافی به طور مثال خانه ها و اثاثیه آنها را به وجود می آورد اینها فقط بخشی از آنچه برای شهر خیر هستند به شمار می روند. در مقابل  معرفت حکمرانان  هدفش خیر بخشی از شهر نیست بلکه کل شهر را مد نظر دارد و از این جهت این معرفت در مورد روابط درونی و روابط بین شهری بهترین ارزش قلمداد می شود.

عدالت در این شهر بدین معناست که هرکس کاری را که از سوی طبیعت بر عهده او گذاشته شده انجام دهد و کار دیگران را انجام ندهد. در حالی که این عدالت است که فضیلت بنیادین است کار دولتمردان - کار اعضای کوچکی از حکمرانان - اصطلاحی مهم برای تعریف آن به شمار می رود. با پایان یافتن فضایل درون شهر سقراط همان نوع تبیین را برای پرسش اولیه به کار برد و بر ارزش فی نفسه عدالت در نفس تأکید کرد. نظیر مورد شهر نفس هم سه جزء دارد: عقل که قانونگذار است و روح که نقش کمکی را برعهده دارد و امیال که برای صنعتگری به کار می رود.

هر جزء روانشناختی کارکردی مشخص دارد. نظیر مورد قانونگذاری برای شهر، عقل  برای کل نفس عمل آینده نگری را صورت می دهد. بخش معنوی هم خشم و غضب را صورت می دهد و این در صورتی است که ناعدالتی را ببنید و در کل حمایت عاطفی قواعد فرد را بر عهده دارد. کارکرد تمایلات هم برای غذا خوردن و عمل جنسی است که هرچند در متون افلاطونی به کارکرد زیست شناسانه آنها تأکید نمی شود اما به نظر می رسد برای آنها است. این روانشناسی اخلاقی اگر ما بخش معنوی را به عنوان همه احساسات در نظر بگیریم پیچیده تر هم می شود. از این رو نفس به عقل، احساسات و تمایات تقسیم می شود و همۀ زندگی ما ذیل یکی از این سه جزء قرار می گیرد. ما فکر می کنیم ، می اندیشیم ، عشق می ورزیم ، متنفر می شویم و گرسنه و تشنه می گردیم.

فضایل در نسبتی که با این اجزا برقرار می کنند تعریف می شوند. فضیلت اصلی البته عدالت است و معنای آن این است که هر جزء کارکردش را بدون اشاره به جزء دیگر بر عهده گیرد. از آنجا که کارکرد عقل آینده نگری برای کل نفس است عقل باید هدایتگری  کند. تمایلات که تنها به دنبال ارضای بی واسطه خود هستند نمی توانند هدایتگری نمایند. تصوری از نفس که بر طبق آن نفس با تمایلات هدایت می شو به تصوری ناعادلانه از نفس نزدیک است. عقل برای اجرای کارکرد هدایتگری اش به حکمت نیاز دارد یعنی دانشی که برای هر بخش نفس و کلیات آن ضروری است.

 تعاریفی مشابه برای شجاعت و میانه روی موجودند و هر یک بر نسبتهای میان اجزای نفس تأکید می کنند. هر خواننده دقیق مکالمات احساس می کند که سقراط هم اکنون پاسخی به پرسشهایی که مکالمه ها مطرح می کنند ارائه می کند. در این محور ما روانشناسی ای اخلاقی را بسط می دهیم که تعاریف فضایل اخلاقی را تأیید می کنند.  آنها در ذیل ساختار سه وجهی نفس قرار می گیرند.