تهران - قاهره از تقابل و واگرایی تا تعامل و همگرایی/ ایران و مصر؛ گامی برای انسجام اسلامی

پس از امضای قرارداد صلح کمپ دیوید بین مصر و رژیم اشغال گر قدس، رابطه دیپلماتیک بین ایران و مصر قطع شد و تنها دفترحافظ منافع دوکشور آن هم در برهه ای فعال بود . اما مجموعه ای از تحولات منطقه ای نظیر پایان جنگ تحمیلی، فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، حمله عراق به کویت و تهاجم آمریکا و متحدانش به عراق، که به فعال‌تر شدن سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران انجامید، زمینه‌های همگرایی تهران و قاهره را فراهم آورد.

 البته دراین میان مقامات دو کشور، ابراز تمایل برخی کشورها برای میانجی گری را نپذیرفته و انجام گفت و گوی مستقیم را ترجیح دادند.بنابراین، دیدار مسئولان دو کشور، به ویژه دیدارهای وزرای خارجه و دیگر مقامات، که در حاشیه برخی از اجلاس بین المللی و منطقه ای صورت پذیرفت، موجب "اشتراک مواضع" و زمینه ساز "گسترش مناسبات" دو جانبه گردید، که حاصل آن همکاری در مواردی همچون: کنفرانس اسلامی، کنفرانس عدم تعهد، کنفرانس بین المللی ارتباطات، کنفرانس جمعیت و تنظیم خانواده، کنفرانس جلوگیری از جرم و جنایت، کنفرانس جهانگردی و توریسم، کنفرانس بین المجالس، و اجلاس‌های سازمان تجارت جهانی (wto) اشاره نمود، البته تضادهایی نیز، همواره به دور ماندن مصر و ایران از هم کمک کرده و برقراری روابط دو کشور را به تاخیر انداخته است.

براین اساس اگرچه از زمان بازگشایی دفاتر حفاظت منافع دو کشور، روند توسعه مناسبات بافراز و نشیب های متعددی همراه بوده، اما شاهد اقدامات و فعالیت‌های گسترده دو کشور در خصوص گسترش روابط بوده‌ایم. بعلاوه، به دنبال برگزاری اجلاس سران سازمان کنفرانس اسلامی در تهران (آذر 1376) و مشارکت عمرو موسی، وزیر امور خارجه مصر در این اجلاس، روند بهبود روابط دو کشور سرعت گرفت. درهمین چارچوب، در بهمن ماه 1376 هیات عالی رتبه‌ای از اتاق بازرگانی و صنایع مصر، از ایران دیدن کرده و با صاحبان صنایع کشورمان به گفت و گو پرداختند.

متقابلا به دعوت طرف مصری، هیات اقتصادی ـ بازرگانی جمهوری اسلامی ایران به ریاست اتاق بازرگانی صنایع و معادن کشورمان، درخرداد ماه 1377 ازمصر دیدن نمود ومذاکرات مثبتی جهت گسترش همکاری‌های دو جانبه و چند جانبه بازرگانی به انجام رسانید. همچنین، هیئت های مطبوعاتی و رسانه‌های دو کشور، به قاهره و تهران سفر کردند که تاثیر زیادی در انعکاس دیدگاه‌های مثبت مقامات دو کشور و ایجاد فضای مثبت تبلیغاتی بین دو کشور داشت.

ازطرفی سفر سید کمال خرازی "وزیر امورخارجه وقت ایران" در راس هیاتی بلند پایه به مصر که از تاریخ (پنجم تا هشتم اسفندماه 1379) برای شرکت در سومین اجلاس سران گروه 8 صورت گرفت از حساسیت خاصی برای دو کشور برخوردار بود.  همچنین مشارکت 36 شرکت ایرانی در نمایشگاه تجاری قاهره در فروردین ماه 1380 در حضور 29 شرکت مصری در نمایشگاه تجاری ایران درتیرماه 1380 ازجمله دست آوردهای اجلاس گروه 8 درخصوص ارایه تسهیلات لازم به تجار کشور های طرف قرارداد بود.

ازسوی دیگر درمیزگرد مشترک ایران و مصر در موسسه الاهرام قاهره، طرفین به این نتیجه رسیدند که مصر و ایران به خوبی می‌توانند درزمینه‌های مختلفی درخاورمیانه با یکدیگرهمکاری وهمفکری داشته باشند، دراین نشست، طرفین در بررسی مناسبات همکاری‌های اقتصادی دوکشور وزمینه های مشترک این همکاری‌ها، بحث و تبادل نظر کردند و اهمیت بهره گیری از فرصت‌ها و ظرفیت‌های اقتصادی دو کشور در سطح داخلی، نهادها و سازمان‌های بین المللی و منطقه ای بعنوان راه کار مناسب توسعه و تعمیق روابط ایران و مصر، حتی پیش از بسط روابط سیاسی، مورد تاکید قرار گرفت.

اما به هر ترتیب زمینه ازسرگیری همکاری سیاسی رسمی و دیپلماتیک دو کشور فراهم نشد، تا اینکه در سفر اخیر دکتر احمدی نژاد به امارات عربی متحده به عنوان اولین رئیس جمهوری ایران پس از انقلاب اسلامی، وی درپاسخ به سئوالی در مورد روابط عادی سازی روابط ایران پاسخ داد : "با صراحت اعلام می کنم که امروز ما به طور قاطع بدنبال تجدید رابطه با مصر هستیم که اگر دولت مصر اعلام آمادگی کند تا پایان وقت اداری امروز سفارت ایران را در مصر برپا خواهیم کرد".

این ابرازتمایل رسمی ایران بلافاصله با استقبال سریع مقامات مصری مواجه شد وبه نظر می رسد درآینده نزدیک روابط سیاسی دوکشور وارد فصل جدیدی شود .براین اساس ؛ نگاهی تطبیقی بر زمینه های "واگرایی" و"همگرایی" دو کشور ضروری است .

- تقابل و واگرایی

به طور کلی عوامل زیر را می‌توان بعنوان عوامل واگرایی و تقابل بین مصر و ایران ، پس از انقلاب اسلامی دانست : امضای قرارداد کمپ دیوید بین مصر واسرائیل؛ اتهامات مصر به ایران در حمایت از جنبش‌های اسلامی مصر؛  همکاری نزدیک نظامی مصر با آمریکا؛ حمایت مصر ازعراق در جنگ تحمیلی؛ حمایت مصر از ادعای امارات در خصوص جزایر سه گانه؛ نامگذاری خیابانی به نام خالد اسلامبولی در تهران.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، روابط مصر با ایران شاهد فراز و نشیب‌های زیادی بوده است. به طوری که دهه 1360 را می‌توان بحرانی ترین دوران در روابط دو کشور نامید.مهمترین مانع بر سر راه نزدیکی دو کشور، امضای قرارداد کمپ دیوید ونیز نقش مخرب اسرائیل در ایجاد بحران و تنش میان ایرانی‌ها و مصری‌ها است. در این خصوص، ذکر این نکته لازم است که بلافاصله بعد از امضای قرارداد کمپ دیوید، سادات، رییس جمهوری وقت مصر، دکترین امنیت ملی این کشور را تغییر داد که بر پایه آن، دیگر اسرائیل تهدید اصلی برای مصرف محسوب نمی‌شد، بلکه کشورهای ایران، سودان و لیبی به تهدیدات عمده علیه مصر تبدیل شده‌اند. پس از امضای قرارداد صلح کمپ دیوید بین مصر و رژیم اشغال گر قدس، قطع رابطه دیپلماتیک بین ایران و مصر به دستور امام خمینی (ره) در اردیبهشت 1358 صورت گرفت.

با آغازجنگ تحمیلی عراق علیه ایران، مصر در مخالفت با جمهوری اسلامی ایران، به دودلیل جزء حامیان عراق شد: نخست اینکه این کشور از فرصت استفاده نمود و با حمایت از عراق، مبادرت به تغییر فضایی کرد که از سوی کشورهای عرب علیه مصر به وجود آمده بود. دیگراینکه به بهانه نقش داشتن ایران در تحریک گروه‌های اسلامی یا مخالفان این کشور، به تبلیغات وسیعی علیه ایران دست  زد، چنانچه بسیاری بر این باورند که طرح مطالعه خطر بنیادگرایی اسلامی و انتساب گروه‌های مسلح اسلامی به ایران صرفا برای کسب حمایت‌های مالی و سیاسی بیشتر از غرب و به ویژه، آمریکا بوده است.

مسئله بعدی، همکاری نظامی مصر با آمریکاست. با روی کارآمدن مبارک در اوایل دهه هشتاد میلادی، همکاری تنگاتنگ مصر با دولت‌های جمهوری خواه آمریکا کماکان ادامه یافت و به مقتضای مناسبات استراتژیکی بین مصر و آمریکا، مصر بعنوان مهره سرباز در معاملات شطرنجی واشنگتن، در خاورمیانه ایفای نقش کرد. بارزترین تجلی این حرکت را می‌توان در اعزام نیروهای نظامی مصر به خلیج فارس برای آزادسازی کویت بنا به درخواست آمریکا دانست.

 یکی دیگراز مسائل مهم و اساسی درتقابل دو کشور، مساله حمایت مصر از عراق در جنگ تحمیلی بوده است. مصر، بعنوان یک کشور کمک کننده و حامی عراق در ابعاد تسلیحاتی، سیاسی و تبلیغاتی، در کنار عراق قرار گرفت مسئله مزبور، در تشدید اختلافات بین دو کشور در این مقطع زمانی، تاثیر زیادی داشت. مصریان، که در این زمان با مشکلات جدی داخلی روبه رو بودند، بر اساس سیاست فرافکنی مشکلات داخلی و خارجی، با متهم کردن ایران مبنی بر دست داشتن در تحریک مخالفات این کشور، اقدام به بستن دفتر حفاظت از منافع جمهوری اسلامی ایران و اخراج سرپرست این دفتر در اردیبهشت 1362 نمودند.

در این برهه، بسته شدن دفتر حفاظت از منافع ایران، حضور مصر در کنار عراق و جنگ تحمیلی و متهم کردن ایران از سوی مقامات مصری به دلیل ارتباط واهی ایران با گروه‌های اسلامی مصر، باعث شد که حملات این دو کشور علیه یکدیگر، به ویژه در بعد تبلیغاتی تشدید شود.

عمرو موسی "وزیر خارجه وقت مصر"، در مصاحبه‌ای مطبوعاتی در مورد جزایر سه گانه اعلام کرد: بهبود در روابط مصر و ایران به معاهده نادیده گرفتن موضع امارات عربی متحده در مورد جزایر تنب بزرگ، کوچک ابوموسی نیست. وی این اظهارات را در واکنش به انتقاد امارات از نزدیک شدن قاهره و تهران به یکدیگر عنوان کرد. همچنین، او در این مصاحبه از حق مالکیت امارات متحده عرب بر این جزایر دفاع کرد.اما از اوخر دهه 80 میلادی ؛ ادبیات و جهت گیریهای قاهره در قبال ایران رفته رفته حالتی متعادل به خود گرفت و کمتر مقابله ای بود .

 - تعامل و همگرایی

به طورکلی در طول دو دهه اخیر، ایران و مصر در مسائل بین المللی، اشتراکات نسبتا خوبی داشته‌اند، که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1- "مسئله فلسطین" : ایران و مصر در مواجهه با مسئله فلسطین می توانند تأثیرگذاری بسزایی داشته باشند؛ که "کمیته قدس"از جمله موارد و زمینه‌های همکاری بین دوکشور است. هرچند که ایران ومصر، دیدگاه‌های متفاوتی نسبت به روند صلح خاورمیانه ، در قبل و بعد انقلاب داشته‌اند.

2- "پیمان NPT" : تقریبا موضع جمهوری اسلامی ایران  مصر در خصوص پیمان‌های منع گسترش سلاح‌های کشتارجمعی به هم نزدیک بوده است.در این زمینه، دو کشور از حامیان اصلی طرح پاک‌سازی منطقه خاورمیانه از سلاح‌های کشتار جمعی‌اند و حتی موضع مشترکی دربارۀ لزوم پیوستن اسرائیل به این پیمان داشته و دارند.

3- "حقوق بشر" : حقوق بشر نیز از مسائلی است که بیشتر علیه ایران و کمتر از آن بر ضد مصر به کار گرفته شده، بنابراین در این مورد، زمینه همکاری میان طرفین همیشه وجود داشته است. تغییر رای مصر از مثبت به ممتنع در برخی قطعنامه‌های حقوق بشرعلیه ایران ازجمله آثار و نتایج رایزنی‌ها و همکاری‌های دو طرف در سطح بین المللی است. البته نباید از این نکته غافل ماند که تفاوت‌هایی هم، در دیدگاه طرفین در این باره وجود دارد.

4- همکاریهای "اقتصادی و تکنولوژیک" : ایران و مصر ظرفیت های گسترده ای درراستای تعاملات اقتصادی داشته و دارند.در نشست قاهره که در تاریخ 30 تیر 1380 برگزار شد، دو طرف زمینه‌های مشترک همکاری اقتصادی را تشریح کردند. در این نشست، اهمیت بهره گیری از فرصت‌ها و ظرفیت‌های اقتصادی دو کشور در سطوح داخلی، نهادها و سازمان‌های بین المللی و منطقه‌ای، بعنوان راه کار مناسب توسعه و تعمیق روابط ایران و مصر، حتی پیش از بسط روابط سیاسی، مورد تاکید قرار گرفت. همچنین، بهره‌گیری ازظرفیت‌های بالای تکنولوژیکی در استفاده از منابع و ذخایر طبیعی، سرمایه گذاری‌های مشترک در صنایع سرمایه بر و صنایع سنگین، به ویژه خودروسازی، تجارت جهانی و استفاده از نیروهای متخصص و ماهر در توسعه اقتصادی با گرایش‌های صنایع توریسم، سبک و سنگین، تبدیلی و فرآوری و فناوری در تمامی زمینه‌ها، از دیگر زمینه های همکاری دوجانبه ایران و مصر است.

5- از سوی دیگر دو کشور از پتانسیلهای خوبی برای مقابله با رژیم صهیونیستی در زمینه هایی چون: شکل گیری پیمان‌های نظامی امنیتی رژیم صهیونیستی با برخی کشورها، که نگرانی‌های مصر را فراهم می‌کند، مسئله گسترش سلاح‌های کشتار جمعی رژیم صهیونیستی، از این زاویه که مصر نیزخواستار پاک سازی منطقه از سلاح‌های کشتار جمعی و پیوستن رژیم صهیونیستی به معاهده NPT و آژانس بین المللی انرژی اتمی است، برخوردارند. براین اساس مسئله مهم در تعامل و همکاری راهبردی ایران و مصر، مقابله با توسعه تسلیحات هسته اسرائیل است. زیرا، در حالی که اسرائیل دارای یک زرادخانه هسته‌ای پیشرفته است، هنوز عضو پیمان گسترش سلاح‌های هسته‌ای نشده است.

 علاوه برآنچه ذکرشد نباید از این نکته غافل شد که منافع ملی مصر ایجاب می‌کند در سیاست خارجی خود، در جهت نزدیکی با ایران گام بردارد، و از این کشش بعنوان یکی از عوامل افزایش نفوذ منطقه‌ای خود استفاده کند.

به طورکلی، پس ازامضای قرارداد صلح کمپ دیوید، اتفاقاتی بین مصر وایران روی داد، عواملی که قطع روابط دیپلماتیک دو کشور را به همراه داشت، اما عملا از تاریخ اردیبهشت 1370 روند بهبود در روابط همکاری بین دو کشور آغاز شد.ساخت و احداث پنج کارخانه نیشکر از سوی شرکت‌های مصری در استان خوزستان و امضای یک یادداشت تفاهم برای فروش یک هزار دستگاه تراکتور به بخش خصوصی مصر، از مصادیق این همکاری و گام‌های مهمی بود که در روند توسعه مناسبات اقتصادی دو طرف برداشته شد. همچنین، سازمان عمران کرمان، از شرکت "کاتوآروماتیک" مصر، از محل مطالبات جمهوری اسلامی ایران ازبانک مرکزی مصر، چهار فروند هواپیمای "شالم"، دو فروند هواپیمای "ایلوشین" و دو فروند هواپیمای "توپولف" خریداری کرد.

در خصوص امور فرهنگی، یک توافق نامه همکاری علمی بین دانشگاه "عین شمس" مصر با دانشگاه "علامه طباطبایی" ایران به امضا رسید. در همین راستا، برخی علما و شخصیت‌های علمی ایران، از مصر دیدار کردند و کارشناسان ایرانی در کنفرانس جمعیت قاهره شرکت نمودند. در دانشگاه الازهر مصر، زبان فارسی بعنوان زبان دوم، در بخش‌های فلسفه، تاریخ و زبان عربی در دانشکده آثار اسلامی پذیرفته شده است و حتی در تمامی سیزده دانشگاه مصر، کرسی زبان فارسی وجود دارد.

مواضع دو کشور در خصوص پیمان منع سلاح‌های کشتار جمعی، به هم نزدیک شده، تا حدی که هر دو کشور خواستار پاک سازی منطقه خاورمیانه از سلاح‌های کشتار جمعی و اتمی هستند،درعین حال موضع گیریهای مصر در قبال برنامه صلح آمیز هسته ای ایران همواره حمایتی و تأییدی بوده است .

همچنین، فعال‌سازی بیشتر چند شرکت مشترک ایرانی و مصری، نظیر شرکت مشترک نساجی میراتکس، بانک توسعه ایران ومصر و نیز، شرکت مشترک کشتیرانی، مورد نظر و توجه دو کشور در عرصه همکاری های منطقه ای است.

مهدی علیخانی کارشناس مسائل سیاسی

- برآیند آتی

آنچه مبرهن است ، تمدن ایران و مصر از تمدنهای کهن و حوزه های تاثیرگذار از منظر تاریخی، فرهنگی، اقتصادی، مذهبی و منطقه ای در دوسوی خاورمیانه هستند، مصر به هر ترتیب یکی از قطب های جهان عرب محسوب می شود و از این جهت قرار گرفتن یک کشور تاثیرگذار در جهان عرب در کنار ایران که خود جلوه های ویژه ای از فرهنگ و تاثیرات بین المللی را با خود به همراه دارد می تواند تاثیرگذاری بسیاربالایی را در چشم انداز همگرایی بیشتر ترسیم کند.

 طبیعتا با توجه به علاقه زیاد مردم مصر و ایران و ضرورت تقویت روابط دو کشور ، برقراری روابط رسمی دیپلماتیک میان تهران و قاهره می تواند آثار کوتاه مدت و بلندمدت چشمگیری درپی داشته باشد.براین اساس همکاری و تعامل نزدیک دو کشور زمینه خنثی شدن توطئه های خارجی  در منطقه خاورمیانه را فراهم می آورد .

البته پس از اظهار تمایل رسمی رئیس جمهوری اسلامی ایران که بی تردید در راستای استراتژی "انسجام اسلامی" در منطقه و جهان اسلام مطرح شده است ، طرف مصری نیز باید به سهم خود در ترمیم این ارتباط بکوشند و رسماٌ اعلام آمادگی کنند . پس از آن مسئولان دیپلماسی دوکشور می توانند ازسرگیری روابط را پیگیری کنند و درابتدا درقالب بیانیه مشترکی در این رابطه اقدام و سپس مراحل بعدی برای برقراری رابطه رسمی و بازگشایی سفارتخانه ها انجام شود .

دراین برهه اقدامات ترغیبی نظیرپیشنهاد تشکیل گروه دوستی پارلمانی ایران و مصر از سوی نمایندگان مجلس شورای اسلامی ایران بسیار تأثیرگذار خواهد بود.