گزارش راز ماندگاری "ناخدا خورشید"

به گزارش خبرنگار مهر، نقدی پری در این مستند با لحن و ساختار گزارش گونه می کوشد راز ماندگاری "ناخدا خورشید" را در سینمای ایران و کسب القابی چون "بزرگترین فیلم تقوایی"، "مجموعه علایق هنری تقوایی" و ... تحلیل کند و به پاسخی درخور برسد. شاید از این روست که وجه گزارشی فیلم تا این حد پررنگ شده و لحن کلی اثر را تحت تأثیر قرار می دهد. یک گزارش از راز ماندگاری "ناخدا خورشید".

فیلمساز با فضاسازی و طراحی صحنه ای که به فضای بومی "ناخدا خورشید" نزدیک است، روایت کارشناسان مختلف را از فیلم و تحلیل هر یک از دلایل ویژه بودن فیلم را ارائه می دهد. به همین جهت میان نویس بدل به موتیف ساختاری فیلم شده که هر بار با سرخ شدن لکه خون بر زمینه پوستر سیاه و سفید "ناخدا خورشید"، عناوین مقدمه، فیلمنامه و فیلمنامه اقتباسی، کارگردانی، طراحی صحنه و لباس، بازیگری، دوبله، فیلمبرداری و موخره نقش می بندند و در چند دقیقه مبحث طرح شده با حرف های کارشناسان آن بخش مورد بررسی قرار می گیرد.

نکته مهم درباره این مستند که می تواند مشخص کننده تفاوت های ساختاری و بنیادی آن با مستندهای دیگری محسوب شود که بر اساس فیلم های مهم شکل می گیرند، حضور نداشتن زنده فیلمساز در اثر است. تقوایی تنها حضوری تک سکانسی در بخش تحلیل بازیگری دارد که آن هم یک گفتگوی آرشیوی از دیدگاه کلی او به بازیگران و بازیگری است (ویژگی یک بازیگر نداشتن شخصیت ثابت است. بازیگر باید کالبدی برای حلول روح کاراکتر جدید باشد) و طبیعتاً این وجه از تازگی حرف های فیلمساز که در این روزها اختصاصاً در تحلیل بازیگری "ناخدا خورشید" گفته باشد بی بهره است.

تحلیل راز ماندگاری یک فیلم در غیاب خالق اثر هم می تواند تلاشی برای تجربه راههای جدیدتر برای کالبد شکافی آن محسوب شود. علاه بر اینکه حضور نداشتن بازیگران و عوامل دیگر فیلم هم بدل به ویژگی این مستند می شود. جمشید ارجمند و جعفر والی تنها بازیگران و اصغر بیچاره عکاس و یکی از مدیران تولید فیلم تنها فرد از عوامل فیلم هستند که به تجربه های خاص خود در "ناخدا خورشید" می پردازند و طبعاً سبک بودن کفه ترازوی این وجه منجر شده به حضور کمی پررنگ کارشناسانی که البته از حرفه ای های هر رشته محسوب می شوند. مانند امید روحانی برای تحلیل جایگاه تاریخی فیلم، رضا کیانیان برای تحلیل بازیگری، محمود کلاری برای تحلیل فیلمبرداری و مسعود کیمیایی برای تحلیل کارگردانی.

امید روحانی به طور برجسته در دو بخش مقدمه و موخره حضوری پررنگ دارد و معرفی کوتاه از فیلم و شرایط ساخته شدن آن ارائه می دهد. روحانی بیش از هر چیز با برجسته کردن پشتوانه 10 سال مستندسازی در موفقیت "ناخدا خورشید"، در بخش موخره تلفیق بازگشت تقوایی به زادبوم و ریشه ها و علاقه قدیمی او به ادبیات، مستند، عکاسی، فیلمبرداری و ... را از رازهای ماندگاری فیلم نام می برد ... یک اثر متکامل از مجموعه علایق تقوایی.

روحانی در بخش فیلمنامه و فیلمنامه نویسی تحلیلی دارد از رمان سه فصلی "داشتن و نداشتن" ارنست همینگوی که دو فصل ابتدایی آن مورد اقتباس تقوایی قرار گرفته و او به عنوان یک نظاره گر از راه دور، فیلمنامه و شخصیت هایش را بر آن اساس خلق کرده و توانسته یکی از معدود اقتباس های مهم از آثار همینگوی را در سینمای ایران بسازد (جوهر ادبی همینگوی سخت به سینما برمی گردد).

حرف های داریوش ارجمند، بازیگر نقش ناخدا، در کنار تعابیر کارشناسان و متخصصین حرفه ای سینما از راز ماندگاری فیلم کمک می کند تا لحن غالب گزارشی این اثر مستند و افت ریتم و رخوتی که به فضای کلی کار حاکم است، تا حدی تعدیل شود. تحلیل او از سکانس معرفی ناخدا، چگونگی رسیدن به مهارت های استفاده از یک دست و نهایتاً این جمله کلیدی که صورت مسئله فیلم را پاسخ می دهد (اگر بخواهم یک بار دیگر ناخدا را بازی کنم، نمی توانم بهتر از این بازی کنم) از حضور کوتاه ولی موثر ارجمند در این مستند است.

رضا کیانیان هم در ادامه بخش بازیگری این نکته را اضافه می کند که کارگردانان موج نو سینمای ایران مانند تقوایی و ...، کار انتخاب بازیگر را بسان یک جادوگری انجام می دادند. مسعود کیمیایی در تحلیل کارگردانی تقوایی در "ناخدا خورشید" با عنوان "اجرای شاعرانه از تکنیک" یاد می کند و این فیلم را بهتر از بسیاری از آثار تقوایی می داند و موخره با جمله او به نمای پایانی "ناخدا خورشید" پیوند می خورد (ناصر پر از عشق و هوشیاری است ... ای کاش فیلم بسازد) بعد نمای پایانی فیلم که عبدو از خواب بیدار می شود و می گوید خواب ناخدا را دیده و بمبوک (لنج ناخدا) بدون سرنشین روی دریا دیده می شود.

مستند "... و خورشید همچنان می درخشد" با وجود تلاشی که برای برجسته کردن راز ماندگاری و جاودانگی "ناخدا خورشید" کرده، با ساختاری که برای پاسخ دادن به صورت مسئله خود انتخاب کرده، نمی تواند وجه جاودانگی و ماندگاری اثر را به گونه ای درخور لحاظ کند و اثر نهایی گزارشی تک لحنی است که کمتر احساسات را برمی انگیزد. این فیلم مستند ساعت 13 روز جمعه از شبکه چهار پخش شد.