گونه‌شناسی هدایت به‌سوی اعمال صالح/ وقتی قرار است بهشتی شویم

خبرگزاری مهر، گروه دین و اندیشه: در دعای روز هفدهم ماه مبارک رمضان، از خدای متعال درخواست می‌کنیم که ما را برای انجام اعمال نیک هدایت کند. می‌گوئیم: «اللَّهُمَّ اهْدِنِی فِیهِ لِصَالِحِ الْأَعْمَالِ؛ [۱] ای خدا در این روز مرا به اعمال صالح راهنمایی کن.» قرآن کریم در ۸۴ آیه، صراحتاً از انجام عمل صالح سخن گفته است. این حجم از تأکید قرآن نشان‌دهنده میزان تأثیرگذاری این اعمال بر هدایت و سعادت انسان است. گستردگی و تنوع، موانع و راهکارهای فراوان پیش روی انجام اعمال صالح، نیازمندی انسان به هدایت خداوندی در امر اینگونه از اعمال را به اثبات می‌رساند. در ادامه برخی از انواع هدایت‌های خدای متعال در انجام اعمال صالح توسط بندگان را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

شناخت، مقدمه عمل صالح

برای انجام هر کاری قبل از هر چیز شناخت آن کار، لازم است. امام علی (ع) می‌فرمایند: «أَیُّهَا النَّاسُ لَا خَیْرَ فِی دِینٍ لَا تَفَقُّهَ فِیه‏؛ [۲] ای مردم! در دینی که تفقّه در آن نباشد، خیری نیست.» اینکه چه کاری شایسته و چه کاری ناشایست است نیازمند فهم و معرفتی است که در قالب آیات نورانی قرآن کریم، بیان رسای اهل‌بیت (علیهم‌السلام) و اندرز علما و اولیای الهی قابل‌دسترسی است. طی‌کردن مسیر رشد و تعالی جز از راه دین، میسر نیست و بهترین نعمت الهی شناخت دین خدا برای آگاهی نسبت به چه و چگونه انجام‌دادن کارهاست. امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَیْراً فَقَّهَهُ فِی الدِّین‏؛ [۳] هرگاه خداوند اراده کند به بنده‌ای خیر برساند، او را در دین، فقیه و ژرف‌نگر می‌کند.»

اولویت‌بندی و بصیرت

شناخت احکام دینی به‌تنهایی ضامن سعادت انسان نیست، بلکه به چشم دومی به نام چشم بصیرت نیاز است که امام علی (ع) آن را چنین معرفی می‌کند: «فَإِنَّمَا الْبَصِیرُ مَنْ سَمِعَ فَتَفَکَّرَ وَ نَظَرَ فَأَبْصَرَ وَ انْتَفَعَ بِالْعِبَرِ ثُمَّ سَلَکَ جَدَداً وَاضِحاً یَتَجَنَّبُ فِیهِ الصَّرْعَةَ فِی الْمَهَاوِی وَ الضَّلَالَ فِی‏ الْمَغَاوِی وَ لَا یُعِینُ عَلَی نَفْسِهِ الْغُوَاةَ بِتَعَسُّفٍ فِی حَقٍّ أَوْ تَحْرِیفٍ فِی نُطْقٍ أَوْ تَخَوُّفٍ مِنْ صِدْقٍ‏؛ [۴] و انسان بینا کسی است که به درستی شنید و اندیشه کرد، پس به درستی نگریست و آگاه شد، و از عبرت‌ها پند گرفت، سپس راه روشنی را پیمود، و از افتادن در پرتگاه‌ها، و گم شدن در کوره راه‌ها، دوری کرد، و کوشید تا عدالت را پاس دارد و برای گمراهان جای اعتراض باقی نگذارد، که در حق سختگیری کند، یا در سخن حق تحریف روا دارد، یا در گفتن سخن راست بترسد.»

خدایا، خوبی‌ها را به دلم بینداز

شاید برای شما هم اتفاق افتاده باشد که در شرایطی که کار خیری را برای انجام‌دادن نمی‌یابید و اصلاً به فکرتان خطور نمی‌کند یا اینکه به ذهنتان می‌رسد، اما در انجام‌دادن یا ندادن آن و چگونگی آن تردید دارید که ناگهان کسی از راه می‌رسد و فوراً چند کار خیر را که در کنار ما آماده بودند را انجام می‌دهد. الهام و تأیید درونی چنین اعمال صالحی، نعمتی است که خدا به برخی عطا کرده است. خداوند متعال در مورد پیامبران الهی می‌فرماید: «وَ جَعَلْنَاهُمْ أَئمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَ أَوْحَیْنَا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیراتِ وَ إِقَامَ الصَّلَوةِ وَ إِیتَاءَ الزَّکَوةِ وَ کاَنُواْ لَنَا عَبِدِین‏؛ [۵] و آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما هدایت می‏‌کردند، و به ایشان انجام دادن کارهای نیک و برپاداشتن نماز و دادن زکات را وحی کردیم و آنان پرستنده ما بودند.»علامه طباطبایی (ره) در تبیین گزاره «وَ أَوْحَیْنَا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیراتِ» می‌نویسد: این وحی که متعلق به فعل خیرات شده، وحی تسدید (تأیید) است، نه وحی تشریع. [۶] انگیزه و شوق بر انجام عمل صالح و نیز مداومت بر نیکی‌ها از دیگر انواع هدایت‌هایی است که خداوند متعال نسبت به بندگان خود ارزانی می‌کند.

خدای آرزوها، آرزوهای خدایی

خداوند متعال، خطاب به انسان‌ها، آنها را نیازمند و خود را بی‌نیاز مطلق برشمرده و می‌فرماید: «یا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَی اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمید؛ [۷] ای مردم، شما به خدا نیازمندید، و خداست که بی‌‏نیازِ ستوده است.» همه نیازهای مادی و معنوی، دنیوی و اخروی انسان با رجوع به درگاه الهی برطرف می‌شود. پس از او می‌خواهیم: «وَ اقْضِ لِی فِیهِ الْحَوَائِجَ وَ الْآمَالَ؛ [۸] و حاجتها و آرزوهایم برآورده ساز.»در توضیح حاجت‌های انسان، باید توجه داشته باشیم چه بسا انسان، چیزی را نیاز خود می‌داند در حالی که در واقع نه تنها نیاز او نیست بلکه به ضرر او خواهد بود. در این صورت، از آنجا که خدای متعال خیرخواه بنده‌اش است دعای نسبت به آن حاجت، برای آن بنده، ذخیره‌ای برای دنیا یا آخرت او خواهد بود. در مورد آرزوها نیز باید توجه‬ داشته باشیم که آرزوهای مادی طولانی، به نفع ما نخواهد بود چراکه ما را از یاد آخرت غافل می‌کند.

خدا از دلت خبر دارد

خدا، هم خالق است و هم ربّ. فکر ما را نیز هم خلق کرده و هم پرورش می‌دهد و به امور آن آگاه است. از این رو، به نیازهای درونی ما و آنچه در ذهن ماست آگاهی دارد. می‌گوئیم: «یَا مَنْ لاَ یَحْتَاجُ إِلَی التَّفْسِیرِ وَ السُّؤَالِ یَا عَالِماً بِمَا فِی صُدُورِ الْعَالَمِینَ‏؛ [۹] ای کسی که نیازمند به شرح و سوال بندگان نیستی؛ ای خدایی که به اسرار خلائق، آگاهی.» البته دعا کردن و بر زبان آوردن و توضیح دادن افکار در نزد خدا، هم لذتی معنوی دارد و هم ثواب و اثر خاص خود را در برآوردن حاجت‌ها خواهد داشت.

صلوات؛ حُسن ختامی با عطر بهشت

هدایت بنده توسط خدای متعال، به بهشت منتهی خواهد شد. یکی از بزرگترین اعمال صالح که در دسترس و توان همه است و انسان را به سوی بهشت سوق می‌دهد، درود بر رسول خدا و اهل بیت پاک ایشان است. رسول خدا (صلّی الله علیه) و آله می‌فرمایند: «مَنْ کَانَ آخِرُ کَلَامِهِ الصَّلَاةَ عَلَیَّ وَ عَلَی عَلِیٍّ دَخَلَ الْجَنَّة؛ [۱۰] هر کسی که پایانِ گفتارش صلوات بر من و علی بن أبی طالب (علیهماالسلام) باشد داخل بهشت خواهد شد.» پس، در انتهای دعای این روز چنین می‌گوئیم: «صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِین؛ [۱۱] درود فرست بر محمد و آل اطهار او.»

پی‌نوشت
[۱]. مفاتیح الجنان، دعای روز هفدهم ماه رمضان.
[۲]. ‏احمد بن محمد برقی، المحاسن (دار الکتب الإسلامیة: قم، بی‌تا)، ج ۱, ۵، ح ۹.
[۳]. ‏محمد بن یعقوب کلینی، الکافی (اسلامیه) (دار الکتب الإسلامیة: تهران، ۱۳۶۳)، ج ۱, ۳۲، ح ۳.
[۴]. ‏صبحی صالح و محمد بن حسین شریف الرضی، نهج البلاغة (صبحی صالح) (موسسة دار الهجرة: قم، ۱۴۱۴)، خ ۱۵۳، ص ۲۱۴.
[۵]. سوره انبیا، آیه ۷۳.
[۶]. ‏ محمد حسین طباطبایی، تفسیر المیزان (ترجمه) (جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی: قم، ۱۳۷۸)، ج ۱۴, ۴۳۰.
[۷]. سوره فاطر، آیه ۱۵.
[۸]. مفاتیح الجنان، دعای روز هفدهم ماه رمضان.
[۹]. همان.
[۱۰]. ‏محمد بن علی ابن‌بابویه، عیون أخبار الرضا علیه السلام (جهان: تهران، بی‌تا)، ج ۲, ۶۴، ح ۲۷۳.
[۱۱]. مفاتیح الجنان، دعای روز هفدهم ماه رمضان.