تأثیرپذیریهای فلسفه اسلامی از طبیعت‌شناسی جهان قدیم

به گزارش خبرنگار مهر، بعضی از متالهین اسلامی بیان می داشتند که اصولا فقط اعراض موجودیت دارند و اینکه بدن ها و اجساد متشکل از انبوهی از اعراضند. این در حالی بود که دیگران معتقد بودند فقط اجساد مادی وجود دارند و هر چیز دیگر از رسوخ این اجساد شکل یافته است و در کنار آنها بیشتر متالهین اسلامی اتم ها و اعراض را در هستی شناسی و خداشناسی خود وارد می کردند. طریقی که بتوان این هستی شناسی را توجیه پذیر ساخت ورود به بحث اثبات پیدایش مادی جهان بود.

تحیز یا اشغال کنندگی فضا، نتیجه لازم برای ذره بودن هر چیزی  نزد متالهین بود و همین ویژگی بود که وجود ذرات را تایید می‌کرد زیرا چنین خصوصیتی مستقیما توسط حواس قابل درک و انکارناپذیر می نمود. بنابراین وجود ذرات موضوع دانش مستقیم واقع می شد. همچنین تعداد زیادی از متالهین اسلامی اظهار می داشتند که این ذرات ساختار اتمی دارند. در اینجا نباید پنداشته شود که تفکر آنها بر این بوده است که انسانها مستقیما می توانند جزء جزء ذرات اتم را به طور مجزا حس و درک کنند، بلکه آنها معتقد بودند هر شخص می تواند دریابد که اجزاء نهایی مادی جهان باید از هم جدا شوند نه حالت تداومی و استمرار پیدا کنند.    

به طور کل در آنچه که آنها برای ذرات اتمی در مقابل ذرات به هم پیوسته ترتیب داده بودند پارادوکس ها و بیانات متغایری وجود داشت که حول مفهومی بینهایت سامان می یافت. به عنوان مثال، در این خصوص گفته می شد که اگر یک جسم حالت به هم پیوسته دارد بنابراین می تواند قابلیت تقسیم به اجزاء بی نهایت را داشته باشد که در آن جسم شمار زیادی از بخشهایی را در بر دارد که به هم چسبیده اند تا بدن یا جسم را تشکیل دهند و این موضوع با شمار نامحدود اجزاء همخوانی دارد. صحبت از نامتناهی واقعی، پوچ و نامعقول است و این بحث بخش پذیری جسم و تقسیم آن را به شمار محدود و متناهی یا اتم ها و ذرات قابل حس و درک، خاتمه می دهد.

بحث دیگر در مورد ساختار اتمی ماده، تغییری بود که بر تناقض دوگانه زنون (Zeno) با اتکا به مثال مورچه در حال حرکت بر روی یک لنگه کفش، وارد شد . اگر یک جسم دارای تسلسل باشد، بحث جاری است پس اگر یک مورچه در تلاش برای گذشتن از یک لنگه کفش است، لازم است که مورچه در ابتدا، به نیمه مسیر خود بر روی کفش برسد اما قبل از رسیدن به نیمه راه، آن مورچه باید به نیمه  نیمه راه مسیر حرکت بر کفش برسد. بنابراین این نیمه راهها تا بی نهایت ادامه خواهد داشت. چون این نیمه راهها به خاطر بی نهایت بودن آنها قابل طی شدن نخواهند بود از این رو مورچه نمی تواند به انتهای مسیر خود بر روی لنگه کفش برسد اما باید توجه داشت که یک جسم مانند یک لنگه کفش قابل طی شدن است و می توان از آن گذر کرد بنابراین اجسام نمی توانند حالت تسلسل یا استمرار داشته باشند اما باید از شمار بی نهایتی از ذرات اتمی تشکیل شده باشند.

با این همه بحث دیگری که مطرح است این است که تفاوتها در اندازه با وجود تفاوت در تعداد ذرات تشکیل دهنده که باعث به وجود آمدن هیبت جسم می شود، شکل می یابد. حال اگر اجسام حالت تسلسل داشته باشند و نیز از تعداد بی نهایت ذره تشکیل شده باشند، باید نتیجه گرفت که شمار ذرات تشکیل دهنده یک دانه خردل با شمار ذرات تشکیل دهنده یک کوه برابر باشد چرا که در هر دو، ذرات بی نهایت هستند. بنابراین دو جسم نباید در اندازه متفاوت باشند چراکه یک بی نهایت نمی تواند از بی نهایت دیگر بیشتر باشد اما دیده می شود که این نتیجه گیری آشکارا دچار نقض شده است.

 بیشتر متالهین اسلامی نتیجه گرفتند که ماده تشکیل دهنده کائنات باید مجزا باشند نه اینکه دارای تسلسل و استمرار باشند. 
با در نظر گرفتن این مسئله که آیا بخشهای جداناپذیر، حالت استمرار دارند یا نقطه مانند تا به نیمه مسیر تبدیل شوند، دانشمندان را به راههای گوناگون سوق دادند.  پاینز معتقد بود که با وجودی که متالهین نسل آخر اسلامی اتمها را برای اندازه گیری مشخصی در نظر می گرفتند و در نتیجه آن، آنها را گسترده و مستمر فرض می کردند، اما متالهین نسل اول آنها را نقطه مانند می انگاشتند. مقاله پاینز در مورد اتم گرایی اسلامی در سال 1936 به عنوان جلودار این عرصه به نگارش درآمد و از این پس بود که مطالب زیادی در خصوص کلام نوشته شد. 

 النور دنانی موفق شد اندیشه پاینز را در این خصوص به چالش بکشد. او اظهار داشت اتمها بر طبق نظر هر دو گروه متالهین اول و آخر، مانند بخش های حداقلی اپیکوری هستند. در این ارتباط اتم کمینه ترین واحد اشغال کننده فضا است که ساختار کاملا ساده درونی دارد. اتم به خودی خود نه ویژگیهای فیزیکی نه ذهنی دارد که در درون آنها امکان تقسیم وجود داشته باشد. در نتیجه این استنباط از اتمها، با وجودیکه آنها در مقام اجزائی از بزرگیهای متفاوتی چون خطوط، صفحات و اجسام جامد عمل می کنند، از نظر فنی نمی توان گفت که آنها طول، عرض و عمق دارند چراکه طول، عرض و عمق همیشه محصور به نهایتهایی هستند، حال آنکه اتمها بسادگی نمی توانند دارای انتها و نهایت باشند، اما از طرف دیگر، در نهایتهای آن چیزهایی که دارای طول،  عرض و عمق هستند نقش مهمی به عهده دارند. 

اتمها در میان خود نیز ویژگی اشغال کنندگی فضا را دارند هر چند که استدلال متالهین اسلامی بر این است که اشیاء در میان خود ویژگی اشغال کنندگی فضا ندارند اما این مسئله در اتمها ذاتی است. اشیاء در این نوع آخر از استدلال به اصطلاح "اعراض" هستند. متالهین اسلامی به بحث در این خصوص نشستند که برای موجودیت اعراض از این حقیقت که اتمها به خودی خود همسان و مشابه هستند و تفاوت محسوسی میان اجسام وجود دارد، آن تفاوتها باید ناشی از تفاوتهای میان اعراض باشند که در اتمها به طور ذاتی وجود دارند. از این پس، متالهین اسلامی در ادامه کار خود به شناسایی بیش از بیست و دو نوع مختلف از اعراض پرداختند که از آشکارترین آنها می توان به مزه، رنگ و بو و نیز به هم چسبندگی، نیرو، قدرت و خواست و از کمرنگ ترین آنها به زندگی و تلاش برای زیستن نام برد.