جایگاه مستقل زکات و مالیات در جوامع اسلامی

به گزارش خبرنگار مهر ، دامنه زکات از گستره بالایی برخوردار است و موارد متعددی را شامل می شود ، بنابراین زکات به تنهایی می تواند حوائج نیازمندان جامعه را برطرف کند . در جامعه امروز این پرسش مطرح است که با وجود زکات ، مالیات چه جایگاهی دارد و برعکس ، در شرایطی که زکات پرداخت می شود ، پرداخت مالیات چه لزومی دارد ؟

همانطور که مالیات به عنوان یک قانون اقتصادی- اجتماعی در تمام کشورها ، وضع و واجب شده است ، قانون جاودانه زکات نیز در شرع مقدس اسلام به عنوان یک قانون اقتصادی و اجتماعی لازم الاجراء است .

در وضع و تنظیم قانون مالیات ، به طور معمول دولتها اهداف اقتصادی و اجتماعی و همچنین مصارف متعددی را در نظر دارند تا از طریق وصول آن، شرایط برای رفع بسیاری از نیازها و ضرورتهای اقتصادی و اجتماعی فراهم شود .

به همین ترتیب ، حاکمیت اسلامی نیز از محل درآمدهای حاصل از زکات در مواردی چون فی سبیل الله و رفع نیاز محرومان جامعه هزینه می کند .

بنابراین به خوبی می توان دریافت که بین مالیات و زکات هیچ تقابل و تضادی وجود ندارد و هدف از وضع و قانونی کردن آنها، رفع نیازهای عمومی فرد و جامعه به منظور برطرف کردن محرومیتهای فردی، اجتماعی و اقتصادی است .

بی تردید ساخت سد ، نیروگاه برق ، آبرسانی به مناطق مختلف کشور ، احداث مدرسه ، دانشگاه ، بیمارستان و دیگر اقدامات این چنینی ، همگی فعالیتهای فی سبیل الهی هستند که از طریق اخذ مالیات تحقق می یابند .

مصارف زکات نیز به طور کامل در جهت فی سبیل الله است و رفع نیازهای عمومی را در پی دارد .

اداره دستگاه اجرایی دولت و حکومت اسلامی ، ابعاد مختلفی دارد که تقویت هر یک از این موارد زمینه اعتلا و عزت دولت و حکومت اسلامی را فراهم  می کند .

چگونگی دریافت زکات و مالیات

به گزارش مهر، برای وضع مقدار مالیات قانونی، حجم نیازها، برنامه ‌ها، اهداف، هزینه‌ها و شاخصهای کلان اقتصادی مورد توجه قرار گرفته ، متناسب با مخارج و با در نظر گرفتن سایر منابع درآمدی ، قانون مالیات وضع و تنظیم می شود.

قانون زکات نیز از جمله موارد قابل انعطاف از موارد مشمول زکات یا نصاب و مقادیر اخراج است و به صورت یک ابزار تأمین مالی حکومت اسلامی با ضریب انعطاف پذیری بسیار بالا می‌تواند قابلیت کاربردی داشته باشد و به عنوان یک منبع درآمد کلان برای تأمین مخارج و هزینه‌ های کلان تلقی می ‌شود.

می توان گفت همانگونه که دولتها بودجه مالیات را به عنوان تابعی از بودجه عمومی خود می‌دانند، حکومت و دولت اسلامی نیز قادر خواهد بود زکات و ابعاد آن را مطابق با بودجه عمومی دولت اسلامی تعیین کند .

تفاوتهای زکات و مالیات از منظر عمومی

با وجود اصول و ضوابط مشترک بین مالیات و زکات ، باید اضافه کرد به دلیل وجود انواع حکومتهای طاغوتی، جبار و غیر متعهد که پیوسته مالیاتهای سنگین و ناعادلانه‌ ای را بر مردم تحمیل کرده و در برخی موارد در مصرف آن نیز اجحافها ، تعدیها یا نابخردیهای گزافی را معمول داشته ‌اند ، متأسفانه امروزه تصویر زشت و ناخوشایندی از چهره منطقی مالیات ترسیم شده است که مردم از پرداخت این حق مشروع و سازنده ابا و اکراه داشته و آن را یک جریمه و تحمیل تلقی می‌کنند و نشانه ‌ای از قصد تقرب الی الله و عبادت در آن نمی‌بینند.

از طرفی زکات به عنوان یک حکم مقدس و مشروع اسلامی به اعتبار طهارت بخشیدن به مال و بخشیدن برکت و تطهیر نفس از بخل و  به عنوان شکر این نعمت و تحقق قصد قربت ، باعث شده تا این مقوله از هنجارهای دینی و روحانی شود و در عین حال تمامی آثار و تبعات اقتصادی مالیاتهای معاصر را نیز دارا باشد.

اما متأسفانه زکات نیز دچار لطمه هایی شده و مقام و مرتبه بالایی که قادر است تمام نیازها و حوائج طبقه فقیر و مسکین و بسیاری نیازهای دیگر جامعه را تأمین کرده و در بودجه عمومی دولت به منزله یک منبع تأمین مالی و درآمدی قدرتمند و گسترده عمل کند ، مورد بی توجهی بسیار قرار گرفته و تا حدی به فراموشی سپرده شده است .

نقش زکات در برقراری عدالت

عدالت به عنوان مبدأ و مقیاس اصیل عقلی و شرعی حکم می‌ کند همانگونه که در احکام صریح قرآنی و اسلامی این اصل محور واقع شده است ، در دیگر احکام استنباطی با قوانین موضوعه مدنی نیز مورد توجه و عنایت کامل قرار گیرد.

در اعتقادات اسلامی ما، عدالت به عنوان یک معیار و مقیاس احکام و قوانین شرعی و اسلامی است، همانطور که قیام آسمانها و زمین براساس عدل بوده است، فلسفه بعثت انبیا و نازل شدن کتب و میزان نیز به عدل و قسط تعریف می‌شود، به همین دلیل مقام و منزلت عدل، جایگاهی مبنایی و اساسی یافته و جوهره احکام و مقررات وصفی جوامع را تشکیل داده است.

تصویر عدل و عدالت در فضای احکام اقتصادی اسلام  از قبیل خمس و زکات به خوبی بیانگر این حقیقت است که تنظیم یک قانون بر مبنای عدالت با چه مکانیزم و کیفیتی میسر خواهد بود.

زکات یک مالیات نسبی است، نه تصاعدی و مطابق یک معیار عادلانه و ثابت، نصابهای زکات وضع شده است که در نتیجه آن تفاوتهای بین صاحبان اقلام مشمول زکات، محفوظ بوده و به هیچ وجه تبعیضی در آن وجود ندارد.

جایگزینی زکات با مالیات

اما در پاسخ به این پرسش که آیا مالیات می تواند جایگزین زکات شود باید گفت، تلقی جوامع امروز از مالیات، یک پرداخت اجباری است که نمی تواند آثار معنوی و نفسانی مثبتی در پی داشته باشد اما در مقابل زکات، فریضیه ای الهی است که آثار معنوی و نفسانی مثبت بسیاری در پی داشته و از آنجا که به قصد قربت الهی انجام می شود، شکر نعمت بوده و برکت را نیز موجب می شود. زکات یک حرکت و اقدام انسان ساز است و از آنجا که مالیات هرگز از چنین جایگاهی برخوردار نبوده ، به هیچ عنوان نمی تواند جایگزین زکات شود . 

برخی از دیدگاههای فقهی در تحلیل مصارف زکات و تفسیر مفهوم فی سبیل الله  در مورد جهاد و خارج شمردن مواردی چون بنای مسجد ، مدرسه ، ‌راه سازی ، پل سازی ، اعتقاد دارند که لازم است مالیاتهای جدیدی وضع شود که اینگونه هزینه‌ها را نیز پوشش دهد. یعنی ، بعضی از دیدگاههای فقهی مفهوم فی سبیل الله را شامل هر نوع طاعت و مصلحتی نمی‌دانند و زکات را به عنوان یک منبع از بودجه عمومی ، تنها در مواردی محدود و منحصر به چند مورد خاص هزینه می‌کنند.

و از آنجا که مخارج دولت بسیار گسترده ‌تر و وسیعتر ازاین است ، اقتضا می‌کند تا منابع تأمین درآمد جدیدی تحت عنوان مالیات وضع گردد.

به گزارش مهر، اگر مفهوم فی سبیل الله را تعمیم دهیم و هر آنچه که در راه رضای خدا و در راستای اهداف کلی و مقدس حکومت اسلامی است را شامل شود، در این صورت مصارف زکات گسترده ‌تر می‌شود و دلیل وجودی این نوع مالیاتها به جای زکات را ضعیف و کمرنگ می‌سازد :"فی سبیل الله یعنی کاری که مانند ساختن مسجد و مدرسه ، منفعت عمومی دینی دارد یا مثل ساختن پل و اصلاح راه که نفعش به عموم مسلمانان می ‌رسد و آنچه که برای اسلام و مسلمین نفع داشته باشد، به هر نحو که باشد" (امام خمینی(ره)، مسئله 1925.

بنابراین معلوم می‌شود که زکات در یک برداشت صحیح و وسیع ، قادر است آثار و تبعات اقتصادی و اجتماعی مالیاتهای رایج را ایفا و برآورده سازد، علاوه بر آنکه آثار معنوی و روانی مثبت ، مطلوب و سازنده بسیاری به همراه دارد.

در چنین شرایطی و با وجود کارآیی و گستردگی مصارف زکات به عنوان یک منبع مالی اسلامی، اقتصاد نظام سرمایه ‌داری یا بی توجهی حکومتهای اسلامی نسبت به استفاده از قانون زکات موجب شد قانون مالیات در نظام مالی حکومتهای اسلامی نیز نفوذ کند و دامنه آن چنان وسعت یابد که فکر نیاز به زکات و تعالیم بلند این باب، در اذهان و افکار جامعه پردازان اسلامی محو و مطرود شود.

ویژگی های زکات

باید گفت زکات در جوامع اسلامی می ‌تواند به عنوان یک فریضه مقدس دینی، اسلامی و عبادی ، که دارای منزلتی عالی بوده و ریشه در اعماق قلوب مسلمین دارد ، معرفی و اجرا شود .

زکات یک نظام متقن و جامع است که در آن مانند حج و سایر ارکان دین اسلام، ابعاد متعدد مالی، اقتصادی، اجتماعی،  سیاسی، اخلاقی و عبادی نهفته است . این در حالی است که مالیات فاقد هر گونه محتوای روحانی و باطنی است.

جایگزینی مالیات برای زکات به عنوان عملی که تزکیه روح و روان و همچنین پاکی مال را در پی دارد ، مقایسه ای نابرابری است .

زکات برای کمک به فقرا و ایجاد عدالت اجتماعی و توازن مالی وضع شده است و جمع آوری آن برای حکومت ضروری است و اگر مردم به حال خود رها شوند حقوق فقرا از بین می رود زیرا بسیاری از ثروتمندان زیربار نخواهند رفت.

امروز هم که حکومت اسلامی تشکیل شده است باید زکات را جمع آوری و برای نیازهای جامعه که یکی از آنها فقر است به مصرف رساند.

زکات راهکاری اساسی برای برطرف کردن فقر در جامعه است و چنانچه به درستی جمع آوری ، تقسیم و به کارگرفته شد ، رونق اقتصادی جامعه را در پی خواهد داشت .