به گزارش خبرنگار مهر، متن پیش رو، یادداشتی از نعمت الله فاضلی، استاد انسان شناسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی است که به مناسبت آغاز سال ۱۴۰۰ و پشت سرگذاشتن سال ۱۳۹۹ برای خبرگزاری مهر نگاشته است.
سال هزار و سیصد و نو و نه برای جهانیان و ایرانیان بسیار متفاوت و متمایز بود. در این سال هم هنگامی دو چیز همه چیز را تغییر داد: تحریم های بین المللی علیه ایران و پاندمی کوید نوزده. بیماری های فراگیر و عالمگیر مُهرشان را بر تاریخ ها و حافظه ها حَک می کنند. با شیوع عالَمگیر ها و واگیرها، سال ها می شوند سال وبا، سال تیفوس و سال طاعون. کرونا هم همه چیز را متاثر ساخت، از جسم و جان گرفته تا زندگی و زیست جهان؛ از شیوه های کسب و کار تا همه راه و رسم های روزگار. این گونه بود که هزار و سیصد و نود و نه، «سال کرونایی» شد. وصف کامل این سال در دفتر و کلام نمی گنجد. اما به قدر توان می شود چند جمله و گفتار روایتی از آن ارائه کرد.
ملخص سخنم این است که سال نود و نه سال تأمل و بازاندیشی بود برای نظام حکمرانی و شهروندان، بازاندیشی که از درون تغییرات این سال بیرون آمد و باید منتظر بود و دید پیامد این موقعیت چه خواهد شد. در سال نود و نه از فرهنگ و شیوه زندگی آشنایی زدایی شد. روزنامه نگاران و دانشگاهیان و هنرمندان درگیر این آشنایی زدایی شدند تا یادآوری کنند و به این سال و روزگار پر درد و دغدغه زبان ببخشند و حافظه زمان را فعال و خلاق سازند. سال نود و نه نباید و نمی تواند فراموش شود. باید از آن گفت و نوشت تا درس هایی واقعی از آن برای نسل های دیگر بماند، درس هایی که زندگی را انسانی تر نماید و انسان ها را انسانی تر سازد. از یادآوری این سال نباید غافل ماند یا خسته شد، چرا که این غفلت و خستگی موجب تکرار فاجعه ها خواهد شد. باید بارزترین جلوه ها و پنهان ترین رخدادهایش را نوشت تا ما و همه آن ها که می آیند آگاه تر به طبیعت، انسان و جامعه نگاه کنند و بینایی و روشنایی را پاس بدارند. سال نود و نه نشان داد که از فاجعه های گذشته درس نگرفته بودیم و فراموش مان شده بود که طبیعت منابعش نامحدود نیست، مصرف هم باید حدی پیدا کند، انسان هم آسیب پذیر است، و نیاز ما به مهربانی و مراقبت بیش از این هاست. سال نود و نه یادآوری کرد که مسئولیت، ضروری ترین واژه ای است که باید همواره آن را یادآور شد. سال نود و نه نشان داد که چقدر محتاج پرستاران و پزشکان و نیازمند دانستن های بیش تر و بیش تر هستیم. سال نود و نه ما را متواضع کرد و نشان داد چقدر محتاج یکدیگریم. باری، باید این سال را نوشت و خواند و شنید و دید. مباد که رفتگان این سال، رنج هایش، فقرها و فلاکت هایش عادی شوند و طبیعی. مباد که فردای این سال باز درها روی همان پاشنه ها بچرخند و دردها و تبیعض ها، سرکوب ها، فقرها، نابخردی ها، نامردمی ها و ناداری ها و نادانی ها همچنان تولید و بازتولید شوند. سال نود و نه، منتها الیه نود و نه سال و بل نود و نه قرن بود و هست و باید از این سال و روزها و لحظه هایش سخن ها گفت و رمزگشایی ها کرد تا سال های بعد از آن بتوان زندگی بهتر و انسانی تری ساخت.
بارزترین جلوه عینی سال نود و نه ریاضت کشی و فقر عمومی بود. در این سال تحریم ها و کرونا، اقتصاد ایران را کوچک کرد و ریاضت کشی را تحمیل نمود. صادرات نفت کاملا محدود و صنعت گردشگری و مسدود شد؛ و محدودیت های حمل و نقل ها و پروازهای بین المللی، تحریم بانکی و مبادلات اقتصادی و تجاری ایران به نحو چشمگیری کاهش یافت. تورم و گرانی، کمبودها و فشارهای گوناگون مالی و پولی در زندگی مردم، ناگزیر جامعه را درگیر فقر فراگیر و ریاضت کشی کرد. شاید این وضعیت فاجعه گون سرآغازی باشد برای تامل و بازاندیشی درباره اقتصاد کشور و همچنین برای نظام حکمرانی و اینکه این ریاضت کشی تا کی و چگونه دوام پیدا می کند و راه برون رفت از آن چیست؟
جلوه عینی دیگر سال نود و نه گسترش فرایند دیجیتالی شدن بود. جهان از سه دهه پیش در مسیر دیجیتالی شدن قرار داشت، اما در این سال اقتضائات کرونایی و تحریم، فرایند دیجیتالی شدن را شتاب چشمگیری بخشید و گسترش دیجیتالی شدن را دو دهه جلو انداخت. از کسب و کار و خرید گرفته تا سرگرمی و فراغت، از رفت و آمدها و دوستی ها تا درمان و مراقبت، از کلاس درس و دانشگاه تا گپ و گفت ها، از دورهمی های خانوادگی و دوستانه تا همایش های اداری و دانشگاهی، از اقتصاد تا سیاست، از تولید و توزیع کالا تا تولید و توزیع دانش، از دین و آئین تا همه نظم های نمادین، همه و همه دیجیتالی شد. در یک کلام الگوی ارتباط در جهان انسانی تغییر کرد. شاید این بنای زیرین همه تغییرها بود.
اقتضائات کرونایی و تحریم همه را به فکر فرو برد و تأمل گری و خوداندیشی گسترش یافت که از ویژگی های دهه های اخیر بود. در نتیجه گسترش رسانه ها و فضای مجازی و گسترش سواد و آموزش عالی و همچنین فشارهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، مردم در دهه های اخیر ناگزیر به تامل درباره زندگی شده بودند. اما در هزار و سیصد و نود و نه شاهد تامل گری جدی درباره تجربه های گوناگون بودیم. مردم بیش از گذشته در خانه ها مستقر شدند و به دلیل موقعیت قرنطینه، فرصت و فراغت بیشتری داشتند تا درباره جهانی بیندیشند که آن را زیست می کنند. پرسش های تازه‌ای در برابر شهروندان قرار گرفت، پرسش هایی درباره آینده، جهان، معنای زندگی، خوشبختی، شادی و یا درباره فناوری، مصرف، بازار، شهر و همه چیزهایی که ما را احاطه کرده است.
هزار و سیصد و نود و نه سال تَرک برخی عادت های مألوف و شکل گیری برخی عادت های تازه بود. دست دادن و در آغوش کشیدن (عادت ها و نمادهای محبت و دوستی)، ناگهان جای شان را به عادتِ تازه فاصله اجتماعی دادند. عادت به مراقبت از بدن، جدی گرفتن وزن، ورزش، و رژیم غذایی بیش از گذشته دغدغه ذهنی مردم شد. اقتضائات کرونایی، بهداشت، سلامت و مراقبت را اولویت ما کرد. ماسک، همگانی شد و چون امری عادی بر چهره مردم نشست. همچنین قرنطینه دست و پای ما را از میدان و خیابان و فضای شهری جمع کرد و به خانه نشینی و زیستن در فضای درونی و اندرونی عادت داد. عادتِ دورهمی ها و گردهمایی های مذهبی، ملی، آئینی و تشریفاتِ عروسی و تولد تغییر کرد. پیش از این در خیال کسی نمی گنجید که این تشریفات، آیین ها و مناسک روزی دچار مکث و وقفه شوند؛ اما شد. مکث ها و وقفه های مناسکی و آئینی را تجربه کردیم و جای آن عادت های تازه ی مناسک مجازی گسترش یافت.
قرنطینه شیوه کارِ مدارس و دانشگاه ها را تغییر داد. آموزش، مجازی و الکترونیک شد. گسستی در تجربه های آموزشی دوران مدرن رخداد. آموزش از چهار دیواری کلاس های درس، دانشگاه ها و مدارس بیرون آمد. با درنظر گرفتن بحران مُزمن کارآمدی نظام آموزشی و آموزش عالی ما، اکنون با انتقال سیستم آموزشی و آموزش عالی به فضای مجازی ما با شوک آموزش بزرگ آموزش مجازی درگیریم. اگرچه مجازی شدن آموزش و دیگر فعالیت ها، پیامدها و دستاوردهای بسیاری هم داشت. پیوندها و ارتباطات بین المللی گسترش یافت. با انتقال فعالیت های بانکی، آموزشی، گردشگری و تمام فعالیت های دیگر به جهان مجازی، این فرصت برای جامعه ما فراهم شد تا ایرانیان بیرون از مرزها بتوانند در فعالیت های وسیعی از حوزه های گوناگون به ویژه حوزه های هنری، فرهنگی و آموزشی سهیم شوند. سال نود و نه انبوهی از وبینارها و همایش های برخط برگزار شد. اینستاگرام، تلگرام، واتس اپ و سیستم های گوناگون خدمات آنلاین در سال نود و نه میزبان گردهمایی های بین المللی متعدد برای فعالان فرهنگی و آموزشی و دانشگاهی بودند. در این سال ناگهان مرزهای سیاسی و جغرافیایی در هم شکست و اشکال تازه ای از گفتگوهای فراملی، بین المللی و منطقه ای میان ایرانیان و سراسر جهان حتی میان ایرانیان با مردمان افغانستان، آسیای میانه و فارسی زبانان سراسر جهان شکل گرفت.
سال نود و نه برای مردم ایران، نقطه حساس و عطفی از نظر سیاسی بود. اضطراب و تنش ملی در پسِ پنهان ذهن مردم بود. اعتراضات دی ماه سال ۱۳۹۶ و آبان ۱۳۹۸ نارضایتی های سیاسی را نشان داد. سال نود و نه بغض خفته ای در فضای سیاسی ایران بود. نگاه ها به این است که با شروع سال ۱۴۰۰ این بغض می ترکد یا نظام حکمرانی برای آن چاره ای می اندیشد.
همچنین سال نود و نه سال اشکال گوناگونی از پرسش ها و چون و چراها درباره آینده ایران بود. در ذهن نود و نه پرسش از آینده، پرسشی پررنگ و عمیق بود. سال نود و نه آخرین سال دولت مستقر است و با پایان این سال انتخابات ریاست جمهوری در پیش خواهد بود و فرصتی دیگر برای انتخابات و تغییرات. از این رو در ذهن سیاسی جامعه آینده دولت نیز وجود داشت. اکنون پاسخ روشنی برای این آینده شکل نگرفته است اما در میان جامعه و فعالان سیاسی گفتگو بر سر آینده سیاسی ایران به نحو جدی مطرح است. همچنین سال نود و نه سال پایان دولت ترامپ در ایالات متحده بود. این سال برای مردم ایران شاید به اندازه مردم آمریکا اهمیت داشت چرا که ترامپ دشمن قسم خورده و بی محابایی در برابر ملت ایران بود و با روی کار آمدن دولت بایدن امید به تغییرات در روابط ایران و آمریکا شکل گرفت.
سحن آخر این که سال نود و نه متراکم از حوادث ریز و درشت بود و نود و نه سال حادثه را در خود ذخیره کرد. آن چه اجمال گفتم روایت های مشترک و همگانی بود. این سال برای هریک از شهروندان نیز داستانی دارد. به ویژه کسانی پدر، مادر، پدربزرگ، مادربزرگ یا بستگان و عزیزانشان را از دست دادند و با ترومای سهمگینی روبرو گردیدند و تجربه ای کاملا متفاوت از مردن و مرگ را پشت سر گذاشتند. همچنین در این سال آنها که مراسم ازدواج و عروسی شان بدون تشریفات برگزار شد یا آنها که در نتیجه ورشکستگی و بحران های اقتصادی بیکار شدند یا شغلشان را از دست دادند و با ترومای اقتصادی روبرو شدند و کسانی که در نتیجه بحران کرونا و بحران های اقتصادی و وضعیت کلی جامعه سرنوشتشان یکبار برای همیشه دگرگون شد آنها که در سهام بورس ناگهان به ثروت بادآورده ای دست یافتند یا برعکس دار و ندارشان را از دست دادند، همه و همه در دفترچه روزنوشت سال نود و نه قصه های پرغصه ای را ثبت کردند. از این رو، ویژگی های این سال را نباید صرفا به روایت های بزرگ و کلی محدود دانست. اگر شهروندان تصمیم بگیرند که داستان سال نود و نه خود را بنویسند، هزاران فیلم، رمان و قصه از درون سال نود و نه بیرون خواهد آمد.
نظر شما