"جلوه‌های ویژه"؛ پاشنه آشیل سینمای ایران

به گزارش خبرنگار مهر، وقتی خبر آسیب دیدگی پگاه آهنگرانی سر صحنه فیلم سینمایی "آتش سبز" منتشر شد، عده ای آن را عادی تلقی کردند و چندان جدی نگرفتند. اما وقتی صحبت از این شد که آسیب دیدگی به خاطر پارگی تور ماهیگیری ناشی از پوسیدگی به وجود آمده، خبر برای بسیاری از مخاطبان جدی تر شد.

البته وقتی خبر شکل حاد و غم انگیزی به خود گرفت که مشخص شد این بازیگر جوان به خاطر سقوط از ارتفاع با آسیب جدی از ناحیه ستون فقرات مواجه شده، به نحوی که یکی از مهره های کمر وی شکسته و یکی دیگر از آنها ترک خورده و همین باعث می شود این بازیگر به مدت چهار ماه استراحت مطلق داشته باشد.

این اتفاق اولین حادثه پیش آمده به خاطر طراحی نامناسب جلوه های ویژه یک فیلم نیست و احتمالا آخرین اتفاق هم نخواهد بود. مسئله اصلی این است که به چه دلیل این اتفاقات در سینمای ما به وجود می آید. در حالی که به جهت تکنیک، امکانات و بودجه شرایط لازم برای طراحی دقیق و قابل توجه جلوه های ویژه تصویری و رایانه ای در کشور وجود دارد.

عباس شوقی به عنوان یکی از طراحان باسابقه جلوه های ویژه به خبرنگار مهر گفت: "متاسفانه همه خود را کارشناس این حرفه می دانند. این اتفاق برای چندمین بار است که در سینمای ایران به وجود می آید. پیش از این نیز چادری که برای افتادن یک شخصیت در فیلم گرفته بودند، پاره شده بود. بخشی از این مسئله مربوط می شود به اینکه تهیه کننده حاضر به هزینه کردن نیست."

وی تاکید کرد: "مدتی قبل برای همین فیلم "آتش سبز" بعد از ظهر یک روز با من تماس گرفتند که صبح فردا سر صحنه فیلم در شهرستان بروجرد حضور پیدا کنم. در حالی که اگر آنها نیازمند متخصص جلوه های ویژه هستند باید از قبل با من تماس بگیرند، قرارداد ببندند و در این مورد تصمیم گیری شود. مسئله اینجاست که یا کسی را برای این کار دعوت نمی کنند یا از فرد نامناسب استفاده می شود."

این طراح جلوه های ویژه در خصوص دلایل استفاده محدود از بدلکار در فیلم های ایرانی توضیح داد: "از بدلکار بسیار کم استفاده می شود. به این شکل که از میان 40 فیلمی که من تاکنون کار کرده ام، 10 فیلم بدلکار داشته، اما مشکل اصلی این است که بعضی تهیه کننده ها حاضر به هزینه کردن در این بخش نیستند. برخی اوقات هم از غیرحرفه ای ها استفاده می شود که به کار لطمه می زند."

در حال حاضر جلوه های ویژه برای خود یک رشته کاملا مستقل در خارج کشور محسوب می شود و دست اندرکاران این بخش با توجه به بودجه و امکاناتی که در اختیارشان قرار می گیرد، دست به کارهای بسیار عجیب و خطرناک می زنند که بینندگان را به حیرت و ترس وامی دارد. مهمترین دلیل رشد کیفی این بخش نیز به خاطر اهمیتی است که تهیه کننده و کارگردان به کار خود می دهد.

به عبارت دیگر، در بسیاری از فیلم هایی که از جلوه های ویژه میدانی استفاده می شود، کارگردان به همان نسبت که در خصوص ارائه ویژگی های هنری حساسیت به خرج می دهد برای هر چه بهتر شدن جلوه های ویژه فرد و گاهی یک گروه متخصص را به کار می گیرد و در مورد تصاویر نهایی نیز حساسیت زیادی نشان می دهد و صحنه های مختلف تشکیل دهنده فیلم را از همدیگر جدا نمی بیند.

در حالی که به نظر می رسد در کشور ما شرایط به گونه ای دیگر است. بخش جلوه های ویژه جزئی از کلیت اصلی داستان محسوب نمی شود و کارگردان ها خود را بیشتر درگیر مسایل هنری می کنند. تهیه کنندگان هم به دنبال راهی هستند که فیلم با هزینه های کمتر تولید شود و همین مسئله شرایطی را به وجود می آورد که بخش جلوه های ویژه با کم اهمیتی مواجه شود.

محمد روزبهانی از طراحان جلوه های ویژه فیلم در خصوص اتفاقات مختلف این عرصه گفت: "حوادث به دلایل مختلف به وجود می آید. گاهی مشکل نبود ایمنی کافی وسایل مورد استفاده مطرح است. برخی اوقات می توان از کمبود دانش در این بخش یاد کرد. بعضی موارد حتی ایراد از بازیگر است. یعنی بازیگر را با کابل آویزان می کنیم و وی در ارتفاع بیهوش می شود. بعد مشخص می شود بیماری قند داشته یا در فیلمنامه موتورسواری ذکر شده اما بازیگر موتورسواری بلد نیست."

وی ادامه داد: "البته در کشور ما طراحی جلوه های ویژه کاملا تجربی است. در عین حال امکان انجام برخی کارها از طراح این بخش دریغ می شود. برای نمونه تست اولیه صحنه مورد نظر اهمیت زیادی دارد، اما گاه هزینه تست از خود صحنه بیشتر است و تهیه کنندگان حاضر به پرداخت هزینه های آن نیستند. همچنین استاندارد نبودن وسایل مورد استفاده نیز باعث بروز حوادث غیرمنتظره می شود."

روزبهانی درباره دلیل استفاده محدود از بدلکار به جای بازیگر اصلی توضیح داد: "در سینمای ما بدلکار ماهر چندانی وجود ندارد. برخی اوقات نیز مسئله کم دانشی کارگردان مطرح است. از این جهت که اصرار می کند باید بازیگر اصلی صحنه مورد نظر را بازی کند، چون باید صورت بازیگر را بگیرد. در حالی که بیشتر فیلم ها با استفاده از تمهیدات مختلف در صحنه های خطرناک از بدل استفاده می کنند تا بازیگر اصلی آسیب نبیند و روند تولید را با مشکل مواجه نکند."

در کشورهای غربی که طراحی جلوه های ویژه اهمیت زیادی دارد و به همان نسبت متخصصان و بدلکاران این بخش نیز کار خود را به صورت تخصصی انجام می دهند، فیلم های حادثه ای و پلیسی در سطح وسیع تولید می شود و احساس نیاز این فیلم ها به این بخش رونق آن را در پی دارد. در حالی که ژانر غالب سینمای ایران ملودرام یا کمدی است که نیاز چندانی به جلوه های ویژه ندارد.

البته موج جدید ساخت فیلم های حادثه ای و پلیسی پرتحرک که در سینمای ما به راه افتاده و از آثاری همانند "سنگ، کاغذ، قیچی" یا "پارک وی" در این بخش می توان نام برد، به خوبی نشاندهنده این مطلب است که ما به اندازه کافی تخصص و امکان طراحی جلوه های ویژه به شکل های مختلف را داریم و آنچه می تواند به این بخش عمق و اهمیت بیشتری بدهد، تاکید بر سطح کیفی آثار و نحوه ارائه آن است.

جواد شریفی راد دیگر طراح جلوه های ویژه در خصوص شرایط این رشته و حادثه اخیر گفت: "باید دید اصولا شخصی به عنوان مسئول جلوه های ویژه هنگام فیلمبرداری حضور داشته یا خیر. مسئله اینجاست که معمولا برای ساخت چنین فیلم هایی از طراح جلوه های ویژه استفاده نمی کنند. البته در مورد این حادثه مشخص باید دلیل اتفاق به طور دقیق مورد بررسی قرار بگیرد."

وی درباره اینکه در آثار غربی اینگونه اتفاقات کمتر شکل می گیرد، اظهار داشت: "در دیگر کشورها از جمله در سینمای آمریکا نیز از این اتفاقات زیاد وجود دارد. هر چند به نسبت فیلم هایی که ساخته می شود، اندک است. البته این مسئله توجیهی بر این نیست که در کشور ما این نوع اتفاقات شکل بگیرد. ولی این مسئله در کشور ما جدی است که تعریف و دستورالعمل مشخصی در زمینه استفاده از طراح جلوه های ویژه وجود ندارد."

این طراح جلوه های ویژه ادامه داد: "خاطرم هست در یک فیلم سیاهی لشکر از انجام نقش خود در یک صحنه واهمه داشت. شرایط به گونه ای پیش رفت که در نهایت بازیگر اصلی فیلم، نقش این سیاهی لشکر را ایفا کرد! در کشور ما سرمایه گذاری کافی از نظر فکری و اقتصادی در زمینه طراحی و به کارگیری جلوه های ویژه صورت نگرفته است. برخی موارد هم تهیه کنندگان سعی می کنند فیلم با هزینه های کمتری ساخته شود و به پیامدهای آن توجهی ندارند."

اتفاقاتی که برای بازیگران اصلی یا حتی سیاهی لشکرها در یک فیلم می افتد، از چند جهت تاسف بار است. نخست اینکه یک انسان به خاطر اشتباهات فردی یا حسابگری غیرمنطقی تهیه کننده تلاش کرده فیلم با هزینه های کمتری ساخته شود، دچار نقص عضو می شود یا حتی جانش را از دست می دهد. در حالی که با در نظر گرفتن برخی تمهیدات به راحتی می توان از یک اتفاق تلخ جلوگیری کرد.

از سوی دیگر، وقتی یک بازیگر با چنین مشکلی مواجه می شود، سازندگان فیلم یا سریال مورد نظر مجبورند یا برای بهبودی بازیگر موردنظر انتظار بکشند و این موضوع اتلاف وقت، انرژی، از دست رفتن فصل و حتی جزئیات ظاهری صحنه ها (راکورد) را در پی خواهد داشت که به کیفیت فیلم لطمه جدی می زند یا اینکه کارگردان مجبور می شود خط داستان را تغییر دهد و صحنه های باقیمانده را به گونه ای دیگر ضبط کند که باز هم به فیلم لطمه می زند.

بدیهی است شورای نظارت و ارزشیابی معاونت سینمایی وزارت ارشاد به همان اندازه که نسبت به طرح مضمون فیلم ها حساسیت نشان می دهد و هنگام صدور پروانه ساخت و نمایش مسایل زیادی را مد نظر می گیرد، باید نسبت به رعایت استانداردهای تولید به خصوص در زمینه استفاده از جلوه های ویژه نیز حساس شود تا کارگردان ها ملزم به رعایت این اصول باشند و سینمای ما بار دیگر چنین اتفاقات تلخی را تجربه نکند.