به گزارش خبرگزاری مهر ، آژانس بین المللی انرژی اتمی (International Aatomic Energy Agency -IAEA) مرکز جهانی همکاری در عرصه اتمی است. این آژانس در 29 جولای سال 1957 با توافق 18 کشور به عنوان نهادی مستقل، اما مرتبط با سازمان ملل متحد تشکیل شد.
این آژانس با دولت های عضو و شرکای متعدد خود برای ارتقاء بخشیدن به سلامت، امنیت و صلح آمیز بودن تکنولوژی های هسته ای همکاری و فعالیت می‌کند. تشکیل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در نتیجه سخنانی بود که در 1953 آیزنهاور، رئیس جمهور وقت آمریکا در کنفرانس "اتم برای صلح" در مجمع عمومی سازمان ملل متحد ایراد کرد و پیشنهاد داد که یک نهاد بین‌المللی برای کنترل سلاحهای اتمی تشکیل شود.
این پیشنهاد زمانی مطرح شد که آمریکا خود سلاح اتمی در اختیار داشت و حتی تنها کشوری بود که از آن استفاده کرده بود، ضمن اینکه کشورهای دیگر نیز به شدت در مسیر دستیابی به این سلاح حرکت می‌کردند و حتی برخی از آنها به این سلاح دسترسی پیدا کرده بودند.
در سال‌های اولیه پس از تشکیل آژانس، فضای سیاسی و تکنیکی بین‌المللی تغییر زیادی کرده بود به طوری که عملا جامه عمل پوشاندن به اصول اساسنامه آژانس به لحاظ سیاسی امکان‌پذیر نبود.
اساسنامه آژانس
اساسنامه آژانس بر سه اصل اساسی و مهم قرار دارد که عبارتند از : 1- تایید صلح آمیز بودن و امنیت هسته ای 2- سلامت هسته ای 3- انتقال تکنولوژی هسته ای.
اما پس از بحران موشکی کوبا در سال 1962، شوروی و آمریکا مذاکراتی درباره کنترل سلاحهای هسته ای آغاز کردند که به موثرتر شدن اقدامات آژانس در عرصه بین المللی کمک شایان توجهی نمود، ولی با این حال فعالیت آژانس در جنگ سرد به مانند سازمان ملل متحد تابع اراده دو ابرقدرت بود.
اگر چه این آژانس از سازمان ملل متحد مستقل است و رسما و عملا فعالیت های آن در چارچوب جداگانه ای صورت می‌گیرد، اما مصوبات و گزارش های آن برای مجمع عمومی و شورای امنیت سازمان ملل متحد سند معتبری محسوب می شوند که می توانند بر اساس آنها، به تصویب قطعنامه‌های لازم بپردازند.
دبیرخانه آژانس در وین - پایتخت اتریش- قرار دارد. ادارات مرتبط و منطقه ای آژانس در ژنو(سوئیس)، نیویورک ( ایالات متحده)، تورنتو (کانادا) و توکیو (ژاپن) قرار دارند. دبیرخانه آژانس حدود دو هزار و200 کارمند و متخصص حرفه ای دارد که از 90 کشور جهان گرد هم آمده اند. تصمیم گیری درباره بودجه ها و برنامه های آژانس مبتنی بر تصمیمات شورای 35 نفره حکام و کنفرانس عمومی که متشکل از همه اعضا است می‌باشد.
منابع مالی آژانس
منابع مالی آژانس عبارتند از بودجه معمول آن و کمک های داوطلبانه.
بودجه معمول و مقرر آژانس در سال 2004 حدود 5/268 میلیون دلار آمریکا و بودجه ها و کمک های داوطلبانه که به صندوق همکاری فنی آژانس واریز می شوند در این سال حدود 75/47 میلیون دلار بوده است.
دبیرخانه آژانس
دبیرخانه آژانس متکی بر هدایت و رهبری مدیرکل و شش معاون مدیرکل است.
از اول دسامبر 1997 دکتر "محمد البرادعی" از مصر، مدیر کلی آژانس را به عهده دارد. دبیرخانه شش دپارتمان دارد که رئیسان آن ها معاونان مدیر کل به حساب می آیند.
این دپارتمان‌ها عبارتند از: 1- دپارتمان علوم و کاربردهای هسته ای 2- دپارتمان همکاری فنی 3- دپارتمان نظارت و حفاظت
4- دپارتمان انرژی هسته ای 5- دپارتمان سلامت و امنیت هسته ای 6- دپارتمان مدیریت.
وظیفه اصلی آژانس
طبق اساسنامه آژانس، این سازمان نظارت و بازرسی از فعالیت های هسته ای کشورها را برای تضمین این امر صورت می‌دهد که مواد هسته ای برای تولید سلاح های اتمی به کار نروند. امروزه بازرسان آژانس بیش از 800 تاسیسات هسته ای را در 110 کشور تحت بازرسی و نظارت دارند، اما با وجود این نظارت و بازرسی، آژانس هیچ اقتدار مستقلی برای نظارت بر برنامه های هسته ای کشورهایی که به معاهده منع تکثر سلاحهای اتمی (NPT) نپیوسته اند، ندارد. در راستای تحقق بخشیدن به وظیفه اصلی آژانس که نظارت بر فعالیت‌های هسته ای کشورها و ممانعت از ساخت سلاحهای هسته ای است؛ در سال 1968 معاهده منع تکثیر سلاحهای هسته ای (NPT) تدوین شد که در سال 1970 به مرحله اجرا درآمد. کشورهای عضو این معاهده آژانس را به عنوان ضامن اجرای مواد معاهده در نظر می‌گیرند.
براین اساس بازرسان آژانس این حق را دارند که با اجازه دولت‌های عضو به طور مرتب و برنامه ریزی شده از تاسیسات هسته ای آنها دیدن کنند و بر مکان هایی که متعلق به مواد هسته ای و تاسیسات هسته ای است نظارت داشته باشند. این بازرسان ابزارهای نصب شده در این تاسیسات از جمله دوربین‌های مداربسته و پلمپ ها را بررسی می کنند و نوع مصرف مواد هسته ای را تحت آزمایش قرار می‌دهند. بازرسان مزبور پس از انجام بازرسی ها گزارش های خود را جداگانه به دولت مربوطه و آژانس و درصورت حاد شدن مسئله مورد نظر،به مجمع عمومی و شورای امنیت سازمان ملل متحد جهت اقدامات بین‌المللی ارائه می‌دهند.
NPT در سال 1995، حالت دائمی یافت و در 1996 ، مجمع عمومی سازمان ملل متحد آن را به تصویب رساند و برای امضاء معاهده منع جامع آزمایشهای هسته ای (CTBT) آن را باز گذاشت. در حال حاضر تمام کشورهای جهان به جز هند و پاکستان و رژیم صهیونیستی،معاهده NPT را امضا کرده‌اند.
آژانس فقط می‌تواند بر تاسیساتی نظارت کند که کشورها اجازه بازرسی از آنها را داده باشند، البته با امضای پروتکل الحاقی NPT به وسیله کشورها، آژانس این حق را خواهد داشت که هر وقت و هر زمان که بخواهد از تاسیسات مورد نظر خود در کشورها بازرسی به عمل آورد.
لازم به ذکر است، تا زمانی که خود کشورها به آژانس اجازه ندهند که از تاسیسات هسته ایشان بازرسی کند، آژانس قادر به اعمال زور و نقض عدم تمایل کشورها نیست. به عنوان مثال هند، اسرائیل و پاکستان تاکنون به آژانس برای نظارت و بازرسی از تاسیسات هسته ای خود اجازه نداد‌ه اند و حتی معاهده NPT را امضاء نکرده‌اند. در حال حاضر 137 کشور جهان عضو آژانس هستند که بیشترین عضویت ها نیز در سال های اولیه تشکیل آژانس بوده به طوری که پس از سال های اولیه، با فواصل زمانی چند ساله فقط یک کشور به عضویت این سازمان درآمده است.
نهادهای آژانس
آژانس بین المللی انرژی اتمی سه ارگان مرتبط با هم دارد الف- شورای حکام ب - کنفرانس عمومی ج- دبیرخانه.
شورای حکام سالانه پنج بار تشکیل جلسه می‌دهد، این شورا متشکل از 35 عضو است و جلسات آن در ماه های مارس، ژوئن، سپتامبر ( دومرتبه ) و دسامبر تشکیل می شوند. دو جلسه ماه سپتامبر قبل و بعد از جلسه سالانه کنفرانس عمومی تشکیل می‌شوند و جلسه ماه دسامبر نیز بلافاصله بعد از جلسه کمیته همکاری فنی آژانس تشکیل می‌گردد. شورای حکام در جلسات خود درباره گزارش های آژانس، برنامه‌های آژانس، بودجه آژانس و درخواستهای عضویت، توصیه های لازم را به کنفرانس عمومی می‌کند.همچنین این شورا توافقنامه های نظارت و بازرسی و استانداردهای ایمنی آژانس را به تصویب می‌رساند و اختیار انتصاب مدیرکل آژانس را دارد؛ البته در صورتی که کنفرانس عمومی این انتصاب را تایید کند.
در واقع می‌توان شورای حکام را قوه مجریه و کنفرانس عمومی را قوه مقننه آژانس دانست.
کنفرانس عمومی سالی یک بار در ماه سپتامبر تشکیل جلسه می‌دهد. وظیفه اصلی کنفرانس تصویب گزارش برنامه ها و بودجه آژانس است که از طرف شورای حکام به آن ارجاع می‌شوند. کنفرانس عمومی در جلسه سالانه خود درباره خط مشی ها و برنامه های آژانس و موضوعات مختلفی که توسط شورای حکام، مدیر کل و دولت‌های عضو مطرح می‌شوند به بحث و گفتگو می پردازد.
هیئت های نمایندگی دولت های عضو هر ساله در جلسه کنفرانس سخنرانی کوتاهی دارند.
دبیرخانه آژانس مسئول اجرای برنامه ها و مصوبات نهادهای تصمیم گیرنده آژانس است ؛ مدیرکل آژانس، مدیریت دبیرخانه را به عهده دارد که برای یک دوره چهار ساله انتخاب می‌شود.
روند بازرسی های آژانس
به گزارش خبرگزاری مهر ، روند بازرسی‌های آژانس پس از جنگ خلیج فارس در سال 1991 با بازرسی از برنامه های هسته ای احتمالی عراق شدت گرفت و تا امروز نیز ادامه دارد. در اواخر سال 1996 شورای حکام تصمیم به ایجاد یک کمیته دائم برای مذاکره درباره برقراری یک ابزار قانونی برای اعمال موثرتر اقتدار آژانس گرفت.
این کمیته درباره متن پروتکل الحاقی برای تضمین هرچه بیشتر توافقنامه‌های دولت های عضو و آژانس به بحث پرداخت که نهایتا این پروتکل در ماه می 1997 به تصویب شورای حکام رسید ؛ طبق پروتکل الحاقی که موسوم به پروتکل 2+93 نیز است، دولت ها موظف به فراهم کردن اطلاعاتی برای آژانس درباره تمام جنبه‌های چرخه سوخت هسته ایشان، تحقیق و توسعه مرتبط با چرخه سوخت هسته ای و تمام تاسیسات و تکنولوژی‌های هسته ای، طرح‌های بلند مدت توسعه چرخه سوخت هسته ای و دسترسی گسترده و آسان آژانس به برنامه ها و تاسیسات هسته ایشان هستند.
چالش های پیش روی آژانس
با وجود همه این امکانات و فرصت های نظارتی، آژانس هنوز با چالش‌های جدی در ممانعت از تولید و تکثیر سلاحهای هسته ای توسط کشورها روبرو است. این چالش را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:
1- هنوز این مسئله که کشورها مرجع نهایی تصمیم گیری درباره این هستند که آژانس از تاسیسات هسته ای آنها بازرسی کند، مانع عمده بر سر راه بازرسی های مطمئن، آشکار و غیرمخفی از تاسیسات و فعالیت های هسته ای کشورها است ؛ براساس همین مانع است که هند و پاکستان به سلاح هسته ای دست یافتند و تا کنون به آژانس اجازه بازرسی از تاسیسات هسته ای خود را نداده‌اند.
2- توسعه تکنولوژیکی از جمله توسعه و گسترش سریع تکنولوژی های رایانه ای به کشورها اجازه می‌دهد که برنامه‌های نظامی و هسته ای خود را ناملموس تر پیگیری کنند که این امر موفقیت بازرسی های آژانس را در یافتن واقعیت‌های مربوط به نوع فعالیت هسته ای کشورها مشکل تر می سازد.
با این حال در پشت پرده جدی یا غیرجدی عمل کردن آژانس در مقابل کشورها، اراده قدرت های بزرگ به ویژه آمریکا در شرایط پس از جنگ سرد وجود دارد که نقش بسیار زیادی در ایجاد حساسیت درباره فعالیت‌های هسته ای یک کشور و نادیده انگاشتن آن ها در یک کشور دیگر دارد. در این رابطه مثال بارز مورد رژیم صهیونیستی است که به دلیل حمایت‌های آمریکا با اینکه زرادخانه عظیم هسته ای دارد، اما تاکنون از تن دادن به بازرسی و حتی امضای معاهده منع تکثیر سلاحهای هسته ای سرباز زده است، اما در برابر، جمهوری اسلامی ایران با وجود اینکه عضو متعهد آژانس است و همکاری مستمر و شفافی با بازرسان آژانس دارد و آنها هم تاکید کرده اند برنامه هسته ای ایران هیچ انحرافی از مسیر صلح آمیز نداشته است، اما با این وجود آژانس تحت فشارهای نظام سلطه و در راس آن آمریکا، سطح همکاری خود با ایران را محدود کرده است و از ارائه کمک هایی که حق ایران است خودداری می کند.
نظر شما