گره کور احیای تالاب گاوخونی/ برنامه‌هایی که ضمانت اجرایی ندارد

خبرگزاری مهر- گروه استان‌ها- ندا سپاهی: حیات تالاب بین‌المللی گاوخونی با ۹۹ درصد خشکی در حالی به شرایط بی بازگشت نزدیک می‌شود که طرح‌های کاغذی برای نجات این تالاب هرگز ضمانت اجرایی نداشته و گاوخونی پس از دو دهه تحمل خشکی امروز بیابانی ۴۷ هزار هکتاری در جنوب شرق اصفهان شده است.

تدوین برنامه نافرجامی مانند مدیریت زیست بومی تالاب گاوخونی تا نقشه راه احیای زاینده رود هیچ کدام جز صرف وقت و هزینه در عمل برای گاوخونی نتیجه‌ای در پی نداشته و کلاف سر درگم حوضه زاینده رود آنقدر پیچیده شده که به نظر نمی‌رسد با وجود صنایع و کشاورزی و شرب، حفظ حیات این تالاب که از دیرباز زندگی‌بخش فلات مرکزی ایران بوده، در اولویت استان و کشور باشد.

آنطور که مهران زینلیان معاون هماهنگی امور عمرانی استاندار اصفهان به خبرنگار مهر می‌گوید: استانداری از هر کمکی که برای تالاب گاوخونی لازم باشد، دریغ نمی‌کند.

او با بیان اینکه هر اقدامی که در توان داشته باشیم برای نجات تالاب انجام می‌دهیم، در عین حال می‌افزاید: تالاب آب می‌خواهد که آب نیست اما امید است با عملیاتی شدن بسته راهکارهایی که برای احیای زاینده‌رود ارائه شده است، جریان دائمی زاینده رود محقق شود تا شاهد احیای تالاب گاوخونی باشیم.

بسته راهکارهایی که دستکم ۱۰ سال برای مثمر ثمر بودن برای تالاب گاوخونی زمان می‌برد و البته مانند طرح‌های پیشین احیای زاینده رود و گاوخونی، اکنون ضمانت اجرایی ندارد.

اما علی ارواحی متخصص مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی ایران درباره عملیاتی نشدن برنامه‌های احیای گاوخونی به خبرنگار مهر می‌گوید: برنامه مدیریت زیست بومی تالاب گاوخونی توسط شورای برنامه ریزی اصفهان تصویب شده اما چهارمحال و بختیاری آن را همچنان تصویب نکرده است؛ چند ماه پیش صحبت از این بود که این برنامه بتواند در ستاد ملی هماهنگی و مدیریت تالاب‌های کشور مطرح شود و به نوعی به یک اجماع بین دو استان برسد تا راه‌حل‌های عملیاتی به حیات زاینده‌رود و گاوخونی کمک کنند.

او با بیان اینکه نقشه راه احیای زاینده رود از ضمانت اجرایی بیشتری برخوردار است، می‌افزاید: با وجود این متأسفانه تا بحال شاهد اجرای این دو برنامه نبودیم. البته نقشه راه احیای زاینده رود علاوه بر شورای عالی آب در ستاد ملی هماهنگی و مدیریت تالاب‌های کشور باید مطرح شود و چه بسا از این دو برنامه نسخه واحد استخراج شود که پراکندگی کار را کم کند و در عین حال الزام آور باشد.

ارزش‌های گاوخونی را باور ندارند

مدیر سابق طرح حفاظت از تالاب‌های ایران خاطرنشان می‌کند: گره کور احیای تالاب گاوخونی، نبود شناخت کامل از ارزش‌ها و کارکردهای آن است، برغم اینکه بارها صحبت شده که این تالاب ظرفیت تبدیل شدن به کانون انتشار ریزگرد را دارد و به ویژه با تخریب آن نرخ مهاجرت از روستا به شهر اضافه‌تر می‌شود، سطح اقتصادی مردم پایین‌تر می‌آید، فرصت‌های معیشتی از دست می‌رود و بهداشت و سلامت مردم در اثر ریزگردها بسیار آسیب می بیند و … اما باوری بر این ارزش‌ها وجود ندارد که باعث می‌شود دست اندر کاران مدیریت تالاب در سطح استان و ملی آن طور که لازم است به تالاب توجه نداشته باشند.

ارواحی با اشاره به استقرار یک هفتم صنایع در حوضه زاینده رود استان اصفهان، اضافه می‌کند: کشاورزی غیر اصولی، توسعه سطح زیر کشت محصولات پر مصرفی مثل برنج و صیفی‌جات، فضای سبز اصفهان و هدر رفت قابل توجه آب در سیستم انتقال آب شهری و روستایی نیز از جمله عللی است که سبب شده با کمبود آب شدید برای تالاب گاوخونی روبه رو باشیم و بیش از ۱۵ سال است که این تالاب خشک شده و اکنون در بدترین وضعیت خود قرار دارد.‌

به گزارش مهر، گاوخونی حقابه دار اصلی حوضه زاینده‌رود برای حفظ حیاتش نه صدا دارد و نه پول و قدرتی؛ از کم بارشی و خشکسالی و بندهای آبخیزداری بالادست حوضه که حقابه تالاب را برای توسعه باغات و کشاورزی می‌بلعند، بگذریم، سوءمدیریت در تأمین و رساندن حداقل آب به گاوخونی سبب شده که در یک سال نیم اخیر، سهم این تالاب از زاینده‌رود هیچ باشد و حتی حقابه گاوخونی در برنامه منابع و مصارف وزارت نیرو ۱۴۰۰- ۱۴۰۱ مشخص نیست.‌

۱۷۶ میلیون مترمکعب حقابه قانونی که در شورای عالی آب مصوب شد اما این مصوبه روی کاغذ هرگز به بهانه شرب، صنعت و کشاورزی اجرایی نشده است و با وجود ده‌ها طرح صنعتی در بالادست حوضه گاوخونی که عملیات احداث آنها اکنون حدود ۷۰ درصد است، در سال‌های پیش رو نیز نمی‌توان به عزمی برای تأمین حقابه طبیعت خوشبین بود.

اصرار بر توسعه نامتوازن دومین گره کور احیای گاوخونی

متخصص مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی کشور در این باره می‌گوید: آبی که وجود دارد به شکل مناسبی استفاده نمی‌شود و از سوی دیگر انتقال آب از جنوب کشور به استان اصفهان مزید بر علت می‌شود که دست اندرکاران یا بهره برداران نپذیرند آب موجود در این حوضه این مقدار است و لازم است توسعه را با این آب هماهنگ کنند.

او تصریح می‌کند: توسعه نامتوازن و اصرار بر تداوم آن گره کور دوم احیای گاوخونی است که بسیار خطرناک‌تر است و هر چقدر که ما دیرتر از این نقطه برگردیم هزینه‌هایی که به دولت، مردم و محیط زیست تحمل می‌شود، بسیار بالاتر خواهد بود.

اجرای برنامه‌های احیا مستلزم تأمین و تخصیص اعتبار است

ارواحی با بیان اینکه برنامه‌های تدوین شده برای احیای زاینده رود و گاوخونی، مستلزم تأمین و تخصیص اعتبار است، ادامه می‌دهد: متأسفانه این مهم تاکنون اتفاق نیافتاده است در حالیکه ماهیت فعالیت‌هایی که در برنامه‌های اینچنینی پیش‌بینی می‌شود غالباً متناسب با شرح وظایف جاری بخش‌ها و دستگاه‌های اجرایی است.

متخصص مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی با اشاره به اینکه دستگاه‌های اجرایی همچنان حفاظت از تالاب بین المللی گاوخونی را به عنوان یک مسئولیت اضافی تلقی می‌کنند، می‌افزاید: در حالی که همه بخش‌ها ذی نفع اند و مداخلات و فعالیت‌هایشان بر تالاب اثرگذار است و همه آنان در قبال تالاب مسئول هستند.

ارواحی تصریح می‌کند: با توجه به اینکه فعالیت‌های بخش‌های اجرایی در این حوضه با وظایف جاری آنان تناسب دارد، نیاز است که اولویت توزیع و تخصیص اعتباراتی را که در اختیار هر بخش قرار می‌گیرد بتوانند روی تالاب متمرکز کنند؛ کافی است با رهنمودهای سیاست مبنی بر اقتصاد مقاومتی در شرایط محدودیت‌های بودجه‌ای، همگرایی بین بخش‌های مختلف داشته باشیم تا بتواند این خلاء اعتباری را برطرف کند.

او با بیان اینکه نقش ستاد ملی مدیریت و هماهنگی تالاب‌های کشور در مورد تالاب گاوخونی بسیار مهم است، می‌افزاید: متأسفانه ماه‌هاست که این ستاد تشکیل جلسه نداده است که یک بخش آن به دلیل تغییر دولت بوده ولی امید است در اولین جلسه ستاد ملی راجع به گاوخونی تصمیم‌گیری شود و یک الزامی باشد که بخش‌های مختلف از اعتبارات خود به زاینده رود و گاوخونی اختصاص و اولویت دهند.

ضرورت مدیریت مشارکتی در حوضه گاوخونی و زاینده رود

مدیر سابق طرح حفاظت از تالاب‌های ایران با تاکید بر اینکه مدیریت مشارکتی در حوضه گاوخونی و زاینده‌رود بسیار مهم است، اظهار می‌کند: تدوین برنامه مدیریت زیست بومی تالاب گاوخونی تا حدودی مشارکتی و در قالب یک سری کارگاه اتفاق افتاده است. اما به نظر می‌رسد که سطوح لازم برای مشارکت تأمین نشده است.

ارواحی می‌افزاید: وقتی که استان چهارمحال و بختیاری به عنوان ذی نفع احساس می‌کند که منافعش در این برنامه دیده نشده است، به نظر می‌رسد که بستر مناسب برای تهیه این برنامه فراهم نشده بود و نتیجه آن برنامه‌ایست که اصفهان تصویب می‌کند اما چهارمحال و بختیاری تصویب نمی‌کند یا بعضاً نگرانی که درباره نقشه راه احیای زاینده رود و گاوخونی وجود دارد، متأسفانه به نظر می‌رسد که با نگاه از بالا به پایین تهیه شده باشد و وقتی که از بالا به پایین برنامه می‌نویسیم در اجرا به مشکل برمی خوریم.

کشاورزی رقیب جدی گاوخونی است؛ لزوم اتخاذ راهکارهای برد-برد

او با بیان اینکه بهره برداری در بخش کشاورزی به ویژه استان اصفهان رقیب جدی تالاب گاوخونی و زاینده رود است، تصریح می‌کند: در این حوضه محصولات پرمصرف و توسعه سطح زیر کشت کشاورزی با راندمان مصرف آب بسیار کم وجود دارد و کشت محصولات پرآب بر لازم است که در اصفهان برچیده و جلوی توسعه سطح زیر کشت گرفته شود که مستلزم نظارت دقیق دولت است.

متخصص مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی با طرح این پرسش که در چه شرایطی می‌توان این درخواست را از کشاورز داشت؟ می‌گوید: باید با گفتگو با نمایندگان کشاورزان و ارائه راه حل‌های برد- برد مصارف آب در بخش کشاورزی را کاهش داد و مشکل را رفع کرد؛ راه حل برد-برد این است که دولت از کشاورز بخواهد محصول کم آب بر بکارد و از طرفی توسعه زیر کشت و برداشت غیرمجاز آب نداشته باشد ولی در کنار آن بازار و دسترسی مستقیم کشاورز را به بازار فراهم کند و مکانیزمی را اجرا کند که واسطه‌ها حذف شوند و اقتصاد کشاورز از محل دسترسی مستقیم به بازار بتواند رشد کند آن زمان کشاورز نیز بیشتر از ما تالاب گاوخونی و رودخانه زاینده‌رود را دوست دارد و به نظر می‌رسد از این دست راه حل‌های برد- برد می‌تواند به تفاهم و تعادل منجر شود که این اتفاق تاکنون نیافتاده است.

ارواحی با بیان اینکه در تدوین برنامه‌های احیا به دغدغه‌های مردم محلی توجه نمی‌شود و برنامه‌ای نوشته می‌شود که توان اجرای آن در عرصه وجود ندارد، می‌افزاید: یکی از راه‌حل‌های کوتاه مدت اجرای برنامه‌های احیای گاوخونی این است که ستاد ملی هماهنگی و مدیریت تالاب‌های کشور تشکیل جلسه دهد و موضوع گاوخونی به یک جمع بندی بین دو استان برسد و الزامی به وجود آید که بخش‌های مختلف اجرایی نسبت به انجام تعهدات خود پاسخگو باشند و از محل بودجه‌های در اختیارشان در گام اول کمک کنند و اگر دولت اعتبارات تکمیلی تأمین کند مزیت بیشتری برای گاوخونی است‌.

او اضافه می‌کند: در شرایط کنونی و با واقعیت کمبود آب در سرزمین دستکم با لایروبی مناسب زاینده رود و مسیل‌های سیلابی که به گاوخونی منتهی می‌شوند کمک کنیم سیلاب‌ها بیشتر به این تالاب منتقل شود.

۸۸ درصد حوضه گاوخونی درگیر خشکسالی بلندمدت

به گزارش مهر، بنا به آخرین آمار هواشناسی استان اصفهان تحلیل شاخص استاندارد بارش، تبخیر و تعرق (SPEI) در دوره ۱۰ ساله تا پایان آذر امسال بیانگر آن است که درجه‌های خفیف تا بسیار شدید خشکسالی بلندمدت بسیاری از مناطق حوضه تالاب گاوخونی را فرا گرفته است به گونه‌ای که ۸۸.۱ درصد از آن درگیر خشکسالی بوده و فقط ۱۱.۸ درصد از مساحت این حوضه شرایط نُرمال و ۰.۲ درصد شرایط ترسالی دارد.

از مجموع ۸۸.۱ درصد مساحت خشکسالی تالاب گاوخونی، ۲۵.۹ درصد دارای خشکسالی خفیف، ۲۳.۷ درصد دارای خشکسالی متوسط، ۱۰.۲ درصد دارای خشکسالی شدید و ۲۸.۳ درصد درگیر خشکسالی بسیار شدید است.

مدیر سابق طرح ملی حفاظت از تالاب‌های ایران می‌گوید: حقابه گاوخونی در شرایط خشکسالی باید در زمان مناسب‌تر رهاسازی شود که این آب بتواند در اختیار تالاب قرار بگیرد که عموماً بازه‌های زمانی خارج از فصل کشت است؛ این راه حل های کوتاه مدت حکم مسکن موقت را برای گاوخونی دارد.

ارواحی با بیان اینکه برنامه مدیریت زیست بومی تالاب گاوخونی و نقشه راه احیای زاینده رود را می‌توان در قالب یک برنامه زمان بندی پنج ساله، اجرا کرد تا به مرور شاهد کاهش آب‌بری بخش کشاورزی و صنعت باشیم، اظهار می‌کند: همزمان تمهیدات و اقداماتی شود که بتواند کاهش منابع تخصیصی به این دو بخش تولیدی که منجر به امنیت اقتصادی و کشاورزی است، فراهم کند.

صنایع آب اندوز جایگزین صنایع آب بر شود

او با اشاره به اینکه در قالب این برنامه ۵ ساله توسعه صنایع در استان اصفهان از توسعه آب بر به توسعه آب اندوز باید حرکت کند، می‌گوید: این مهم از محل تأمین تجهیزات یا فناوری‌های که به کاهش مصرف آب در صنایع کمک می‌کند و حمایت از صنایع آب اندوز امکان‌پذیر است.

ارواحی در بخش کشاورزی نیز در مدت پنج سال می‌توان مصرف آب را ۲۰ تا ۳۰ درصد کاهش داد، اظهار می‌کند: مصرف بهینه آب در این بخش مستلزم توجه ویژه بر ارتقای سطح دانش و مهارت بهره برداران محلی است؛ تجربه دریاچه ارومیه را بخوبی دیدیم که تمرکز و سرمایه گذاری ستاد دریاچه ارومیه سال‌ها بر طرح‌های انتقال آب و مواردی از این دست بود متأسفانه بلافاصله تا اولین خشکسالی پیش آمد شاهد بودیم که چقدر تراز آب دریاچه افت کرد، از این رو در مورد گاوخونی از نقطه صفر تمرکزمان روی بحث نرم افزاری برای کاهش مصرف آب و آموزش و توان افزایی بهره برداران محلی باشد.

متخصص مدیریت زیست بوم‌های تالابی به ضرورت کاهش هدررفت آب در شبکه توزیع آب شهری و کشاورزی و تخصیص پساب به فضای سبز شهری در مدت پنج سال تاکید می‌کند می‌گوید: همزمان نیز لازم است به طور مشخص روی ارتقای سطح آگاهی مردم و سیاستمداران کار شود.

بپذیریم که گاوخونی در خطر نابودی است

به گزارش مهر، وعده‌های بی عمل، نامه‌نگاری‌های بی ثمر و بی مهری‌های مسئولان استانی و کشوری همه دست به دست هم دادند تا گاوخونی با از دست دادن کارکردهای حیاتی‌اش پس از دو دهه در آستانه حذف از کنوانسیون رامسر قرار بگیرد.

مدیر سابق طرح ملی حفاظت از تالاب‌های ایران می‌گوید: اگر تاکنون گاوخونی از کنوانسیون رامسر حذف نشده و در فهرست مونترو قرار نگرفته به این دلیل نیست که تالاب گاوخونی شرایط احراز یا قرارگیری در این فهرست را ندارد مهمترین دلیلش این است که این درخواستی از سوی ایران مطرح نشده است.

ارواحی می‌گوید: اگر درخواستی مطرح شود و در ادامه آن رامسر سایت بروز شود؛ با شرایطی که گاوخونی در این ۱۵ سال دارد قطعاً گاوخونی شرایط را دارد که در لیست مونترو (تالاب‌های در معرض خطر) قرار بگیرد.

او خاطرنشان می‌کند: قرار گرفتن تالاب در لیست مونترو از یک سو ما را نگران می‌کند که یکی از تالاب‌های ما که دارای ارزش‌های بین المللی بوده از دست رفته است اما از سوی دیگر از این تهدید می‌توان استفاده و استقبال کرد که تالاب ما اگر واقعاً شرایط احراز را دارد به کنوانسیون معرفی شود و یک زنگ خطر جدی باشد که بخش‌های اجرایی همت بیشتری برای احیای تالاب داشته باشد.

متخصص مدیریت زیست بوم‌های تالابی اضافه می‌کند: تالاب‌های آلاگل، آجی‌گل و آلماگل که پیش تر در لیست مونترو قرار گرفته بودند به واسطه اقدامات حفاظتی و احیایی بهتر شدند و اطلاعات بروز شد و خوشبختانه از لیست مونترو خارج شدند.

ارواحی می‌گوید: بپذیریم که تالاب گاوخونی حتی اگر اطلاعات آن در سایت کنسواسیون رامسر بروز نشود، در معرض خطر است و برای حیات نیازمند اقدامات حفاظتی و احیایی است.