چالشهای فعالیت دانش بنیان؛ ریسک سرمایه‌گذاری و هزارتوی بروکراسی

به گزارش خبرنگار مهر، مقام معظم رهبری در ابتدای سال جدید ضمن نامگذاری سال ۱۴۰۱ به نام «تولید، دانش بنیان، اشتغالزایی»، بر رشد اقتصادی کشور مبتنی بر دانش بنیان نیز تأکید کردند و اظهار داشتند: «به طور قاطع باید به سمت اقتصاد دانش‌بنیان حرکت بکنیم؛ یعنی اینکه دانش و فناوری پیشرفته نقش‌آفرینیِ فراوان و کاملی داشته باشد در همه عرصه‌های تولید. اگر ما این سیاست را دنبال کردیم و دانش را پایه و زمینه اقتصاد کشور قرار دادیم و بنگاه‌های اقتصاد دانش‌بنیان را افزایش دادیم، منافع زیادی برای کشور و برای اقتصاد کشور خواهد داشت.»

ایشان همچنین بر افزایش تعداد شرکتهای داش بنیان تأکید و بیان کردند: «ما شرکت دانش‌بنیان داریم لکن باید افزایش پیدا کند. ما در حال حاضر قدری کمتر از ۷۰۰۰ شرکت دانش‌بنیان داریم. تقریباً حدود ۶۶۰۰ یا ۶۷۰۰ شرکت دانش‌بنیان در کشور وجود دارد. این تعداد حدود ۳۰۰ هزار اشتغال مستقیم ایجاد می‌کند، که خب نسبتاً رقم قابل توجّهی است. البتّه آن کسانی که بنده سوال کردم از آنها و پاسخ دادند، گفتند بیش از ۳۰۰ هزار است؛ حدس می‌زنند مثلاً ۳۲۰ هزار اشتغال مستقیم در این سال ۱۴۰۰ که گذشت ایجاد کرده؛ اشتغال غیر مستقیم خیلی بیشتر از اینها است. من پرسیدم که در ۱۴۰۱ چقدر می‌شود این مقدار را افزایش داد و تعداد این شرکتها را بیشتر کرد؟ به من گفتند حدّاکثر سی درصد. بنده قانع نیستم؛ من معتقدم سی درصد آن رقمی نیست که برای کشور مطلوب باشد و مورد نیاز کشور باشد و به نیازهای کشور جواب بدهد. توقّع من از مسئولین این است که صد درصد افزایش پیدا کند.»

با در نظر گرفتن این تأکیدات پیش بینی می‌شود ضمن توجه بیشتر مسئولان و تولیدکنندگان داخلی به مقوله دانش بنیان، تقاضا برای تأسیس یا مجوز دانش بنیانی نیز در سال جدید رو به فزونی داشته باشد از همین رو تلاش کردیم در این گزارش به مهمترین شرایط و نحوه ارزیابی شرکتهای دانش بنیان بپردازیم.

از سوی دیگر طی سالهای اخیر و با رشد کمی شرکتهای دانش بنیان، بسیاری از محققان و شرکتهای متقاضی نسبت به روند تأسیس شرکت دانش بنیان یا ارزیابی دانش بنیابی انتقاداتی داشتند و چالشها و موانعی را سد راه خود برای فعالیت در این حوزه عنوان می‌کردند که در نوشتار پیش رو تلاش کردیم این دغدغه‌ها را نیز مرور کنیم.

نحوه ارزیابی شرکتها و مؤسسات دانش بنیان

براساس آئین نامه ارزیابی شرکتهای دانش بنیان، این شرکتها باید از نظر سطح فناوری بالا یا متوسط به بالا باشند و دانش فنی تولیدات و یا محصولات آنها به دلیل پیچیدگی‌ها به سختی قابل کپی برداری بوده، نیازمند تحقیق و توسعه قابل توجه توسط تیم فنی خبره برای کسب آن باشد، منجر به ایجاد خواص یا کارکردهای پیچیده‌ای در محصول شده باشد.

کالاهای ارائه شده، باید در حال تولید بوده یا حداقل در حد نمونه آزمایشگاهی (با قابلیت بررسی فنی) ساخته شده باشند، همچنین خدمات، باید دارای اسناد فروش باشد.

در طراحی مبتنی بر تحقیق و توسعه: شرکت باید طراحی اساسی و قابل توجهی مبتنی بر فعالیت‌های تحقیق و توسعه مطابق با پیوست (۱) آئین نامه ارزیابی شرکتهای دانش بنیان، حداقل در یکی از موارد زیر انجام داده باشد:
الف- طراحی زیرسیستم اصلی کالا و خدمت
ب- طراحی یکپارچه‌سازی کالا و خدمت
ج- طراحی فرآیند (یا تجهیزات) تولید کالا و خدمت، مشروط به پیچیده بودن این فرآیند (یا تجهیزات) تولید

شرکت‌های دانش‌بنیان موضوع این آئین‌نامه شامل الف- نوپا نوع ۱، ب- نوپا نوع ۲، ج- تولیدی نوع ۱، د- تولیدی نوع ۲ می‌شوند.

شرکت‌های دانش‌بنیان نوپا نوع ۱: شرکتهای نوپا که دارای اظهارنامه مالیاتی سال مالی گذشته خود نیستند یا دارای درآمد عملیاتی در اظهارنامه مالیاتی سال مالی گذشته خود نیستند، در صورتی که حداقل یک «کالا یا خدمت یا فرآیند تولید یا تجهیز تولید» با فناوری در سطح ۱ را حداقل در حد نمونه آزمایشگاهی و مشروط به دارا بودن همه معیارهای ماده (۱)، ساخته و ارائه کنند، بصورت شرکت «نوپا نوع ۱» تأیید می‌شوند.

شرکت‌های دانش‌بنیان نوپا نوع ۲: شرکت‌های نوپا که دارای اظهارنامه مالیاتی سال مالی گذشته خود نیستند یا دارای درآمد عملیاتی در اظهارنامه مالیاتی سال مالی گذشته خود نیستند، در صورتی که حداقل یک «کالا یا خدمت یا فرآیند تولید یا تجهیز تولید» با فناوری در سطح ۲ را حداقل در حد نمونه آزمایشگاهی و مشروط به دارا بودن همه معیارهای ماده (۱)، ساخته و ارائه نمایند، بصورت شرکت «نوپا نوع ۲» تأیید می‌شوند.

شرکت‌های دانش‌بنیان تولیدی نوع ۱: شرکت‌های متقاضی که در اظهارنامه سال مالی گذشته خود دارای درآمد عملیاتی هستند، در صورتی که حداقل ۲۵ درصد از این درآمد، ناشی از فروش کالاها یا خدمات با فناوری در سطح ۱ و حائز همه معیارهای ماده (۱) باشد، بصورت شرکت «تولیدی نوع ۱» تأیید می‌شوند.

شرکت‌های دانش‌بنیان تولیدی نوع۲ : شرکت‌های متقاضی که در اظهارنامه سال مالی گذشته خود دارای درآمد عملیاتی هستند، با دارا بودن یکی از شرایط زیر بصورت شرکت «تولیدی نوع ۲» تأیید می‌شوند:

*شرکت حداقل یک «کالا یا خدمت یا فرآیند تولید یا تجهیز تولید» با فناوری در سطح ۱ یا سطح ۲ را حداقل در حد نمونه آزمایشگاهی و مشروط به دارا بودن همه معیارهای ماده (۱)، ساخته و ارائه کند.

*شرکت مجری حداقل یک پروژه «مهندسی، پیمانکاری و ساخت» باشد، مشروط به اینکه حداقل (۱۰) درصد از قیمت قراردادهای پروژه ناشی از بخش‌های حائز همه معیارهای ماده (۱) باشد.

شرکت‌هایی که در دسته‌بندی تولیدی نوع یک و یا نوپا نوع یک قرار می‌گیرند معمولاً محصولات با فناوری بالاتری را تولید می‌کنند و از معافیت‌های مالیاتی نیز بهره مند می‌شوند.

نوع یک‌ها سطح فناوری بالاتری دارند و مشمول همه حمایتهای معاونت علمی از جمله معافیت‌های مالیاتی می‌شوند. دسته دوم شرکتهای نوع ۲ به غیر از معافیت مالیاتی از همه حمایت‌ها برخوردار هستند و شرکتهای مستعد دانش‌بنیان که در یک سال اخیر به دسته شرکتهای دانش بنیان ارزیابی شده اضافه شده اند، شامل برخی حمایت‌ها می‌شوند. در هر یک از سه دسته فوق بسته به اینکه سطح تولید شرکت‌ها در سطح آزمایشگاهی و یا انبوه باشد به دو سطح نوپا یا تولیدی هم تقسیم‌بندی می‌شوند.

چالشهای دانش بنیانی از منظر فناوران

دکتر حسین شاهسوارانی، فارغ التحصیل بیوتکنولوژی دانشگاه اوساکا از جمله متخصصان ایرانی است که پس از بیش از ۱۰ سال تحصیل و کار در کشور ژاپن به کشور بازگشته است و در حیطه تولید و اقتصاد دانش بنیان مشغول فعالیت است. وی در حال حاضر عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی تهران و مدیرعامل و عضو هیأت مدیره یک شرکت دانش بنیان است.

شاهسورانی در گفتگو با خبرنگار مهر به بیان چالش‌ها و مشکلات فراروی راه اندازی و تولید دانش‌بنیان پرداخت و گفت: محققان و نواورانی که درصدد هستند ایده‌های خود را در قالب راه اندازی یک شرکت دانش بنیان پیاده سازی کنند در ابتدا با چالش‌ها و مشکلات متنوعی در ابتدای کار مواجه می‌شوند که بهتر است این موانع در جهت تحقق شعار سال جاری هرچه سریع‌تر مرتفع شوند.

وی در ادامه به برخی مشکلاتی که محققان در ابتدای امر تأسیس شرکت دانش بنیان و تولید یک محصول در تیم استارت آپی شأن مواجه می‌شوند، اشاره کرد و افزود: برخی از اساتید یا دانشجوهای تحصیلات تکمیلی ایده‌های کاربردی و به درد بخوری دارند. در سازوکار فعلی معاونت علمی این استارت اپ ها به شتابدهنده ها معرفی می‌شوند و شتابدهنده ها هم به عنوان کارگزار بیرونی مورد حمایت معاونت علمی، درصدد هستند ایده‌های این محققان را به مرحله تولید برسانند.

برخی شتابدهنده ها ترمز اند...

وی ادامه داد: گاهی اوقات اتفاقاً مشکل در همین پروسه حمایت شتابدهنده از استارت آپ است. موضوع شتابدهنده ها در دنیا تعریف مشخصی دارد و به عنوان یک پل یا رابط به اجرای یک ایده با سرمایه گذاری مناسب سرعت می‌بخشند اما بعضی شتابدهنده ها به عنوان ترمز عمل می‌کنند.

به گفته وی، با توجه به سود زیادی که در حال حاضر در تأسیس یک شتابدهنده وجود دارد به نظر من بعید نیست که در آینده‌ای نزدیک تعداد شتابدهنده ها حتی از تعداد استارتاپ هایمان هم بیشتر شود!

پروسه اخذ مجوز تولید طولانی است

شاهسوارانی تاکید کرد: نکته مهم بعدی فرایند کسب مجوزهای تولید، توزیع و فروش است که طولانی بودن پروسه اخذ مجوز و پیگیری‌های مورد نیاز صدور و تمدید آنها همچنان یکی از مهمترین موانع زمانبر می‌باشد که باید در دستور کار قرار گیرد.

وی بیان کرد: بنده تصور می‌کنم با انتخاب شعار سال از سوی رهبر معظم انقلاب به عنوان (تولید، دانش بنیان، اشتغال زایی) تمایل بسیاری از محققان به تأسیس مجموعه‌های دانش بنیان طی چند ماه‌های آتی افزایش خواهد یافت و در صورتی که این رویه‌های معمول اصلاح نشود، تفاوت چندانی در وضع عمومی جامعه و رفع وابستگی نفتی در کشور ایجاد نخواهد شد.

افزایش فرایندهای نظارتی

وی گفت: همچنین لازم است فرایندهای نظارتی در عین حال افزایش پیدا کند تا افزایش ظرفیت دانش بنیان‌ها کیفی بوده و منحصر به افزایش کمی تعداد این شرکتها نشود چون در غیر اینصورت فقط نتیجه این خواهد شد که برخی فرصت طلبان با بهره ‎گیری از فرصت پیش آمده در جهت منافع مادی خود پیش رفته و مانع تحقق این امر مهم خواهند شد.

لازم است فرایندهای نظارتی در عین حال افزایش پیدا کند تا افزایش ظرفیت دانش بنیان‌ها کیفی بوده و منحصر به افزایش کمی تعداد این شرکتها نشود چون در غیر اینصورت فقط نتیجه این خواهد شد که برخی فرصت طلبان با بهره ‎گیری از فرصت پیش آمده در جهت منافع مادی خود پیش رفته و مانع تحقق این امر مهم خواهند شد

وی با بیان آفت دیگر که تعداد معدودی شتابدهنده های موجود توسط برخیلابی های قدرت حمایت می‌شوند و نمی‌توان به راحتی مانع از سهم خواهی و سودجویی‌های کلان آنها شد، افزود: در سیستم فعلی مدنظر آنها, سهم محقق از پروژه به قدری ناچیز است که گاهی محقق نوآور از خیر ادامه فعالیت در شرکت دانش بنیان می‌گذرد و می‌رود و روحیه امید بخصوص در مورد پژوهشگران جوان فاقد سرمایه اولیه کافی را از میان می‌برد.

عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی با بیان پیشنهادی ادامه داد: ایجاد یک ظرفیت نظارتی قوی‌تر بر روی فعالیت شتابدهنده ها نیز بعنوان راهکار حل این مشکل پیشنهاد می‌شود. البته لازم به ذکر می دانم شتابدهنده های بسیاری هم هستند که جانب انصاف را رعایت کرده و طبق عرف رایج در دنیا بر اساس تخمین میزان و مدت زمان بازدهی یک ایده نواورانه، روی آن سرمایه گذاری کرده و تا به ثمر رسیدن یک استارت اپ از آن حمایت می‌کنند و زمینه تشکیل یک شرکت دانش بنیان و اشتغال زایی حاصل از آن را فراهم می‌کنند که باید از آنها تقدیرهای لازم به عمل آید.

وی با اشاره به چالش دیگر شرکتهای دانش بنیان گفت: از دیگر مشکلات سیستمی فضای تولید دانش‌بنیان این است که فرآیندهای ارزیابی اولیه و بویژه نظارت در پروژه هایدانش بنیان شدن برخی اوقات به افرادی کم تجربه و بعضاً دانشجو سپرده می‌شود که این به خودی خود مشکل آفرین است.

وی در پایان خاطر نشان کرد: مشکلات بسیاری وجود دارد که انگیزه یک محقق را از بین می‌برد و ناامیدشان می‌کند و شاید همین بتواند زمینه‌ای برای خروج ایده پرداز از کشور باشد اما ما باید با اصلاح بعضی ساختارها و قوانین به دنبال حمایت بیشتر از محققین و دانشمندهای کشورمان باشیم. زیرا حمایت مناسب از هر ایده می‌تواند ما را یک قدم به سمت حل مشکلات اقتصادی کشور و خودکفایی نزدیک کند.

شاهسورانی افزود: امیدوارم همانطور که مقام معظمرهبری فرمودند مدیران و مجموعه‌های دولتی بجای چاپ بنر و بالای سربرگ در سال جاری با حمایت منطقی و در عین حال نظارت کافی به تقویت ظرفیت کارآفرینی مجموعه‌های دانش بنیان همت بگمارند تا انشالله شاهد رونق گرفتن بیشتر فضای تولید دانش بنیان و اشتغال نیروهای مولد باشیم.

ریسک سرمایه گذاری و روند فرسایشی تأسیس شرکت

دکتر رضا مقدسعلی، مدیر یک شرکت فناور نیز در گفتگو با خبرنگار مهر در خصوص چالشهای تأسیس یک شرکت دانش بنیان گفت: برای ایجاد یک شرکت و تاییدیه دانش بنیانی چالشهای زیادی وجود دارد ضمن اینکه این پروسه شدیداً زمان بر است.

وی با اشاره به دو چالش اصلی راه اندازی شرکت مبتنی بر تحقیق و توسعه گفت: برای راه اندازی چنین شرکتی، «ریسک سرمایه گذاری» و «تیم سازی علمی و اجرایی» وجود دارد؛ معمولاً یک نخبه در ابتدای کار تشکیل شرکت نیاز به هم تیمی‌های علمی و اجرایی نخبه دیگری دارد که این به خودی خود دشوار و هزینه بر است. علاوه بر تشکیل یک تیم که بتوانند با هدف پیش روند، یافتن سرمایه گذار نیز چالشی است. سرمایه گذاری که بتواند برای مدت طولانی سرمایه خود را صرف یک پروژه کند.

وی با اشاره به دیگر مشکل راه اندازی شرکتهای دانشی افزود: قبل از پروسه دانش بنیانی باید یک شرکت ثبت شود که اقدامات مربوط به ثبت آن زمان بر است. در پروسه ثبت شرکت، اقدامات اداری، مالیات، دریافت کد اقتصادی، اجاره محلی برای استقرار تجهیزات شرکت، ایجاد آزمایشگاه، پرسنل، دریافت خدمات، تبلیغات و … از جمله راه‌هایی هستند که باید قبل از دانش بنیانی طی شوند.

مقدسعلی با بیان اینکه ما برای راه اندازی شرکتمان چنین مراحلی را طی کردیم، افزود: همه این اقدامات هزینه بر است. نزدیک به دو میلیارد تومان هزینه کردیم که بتوانیم محصول بیولوژیک خود را به تولید برسانیم.

ترس محققان از ورود به عرصه پر پیچ و خم دانش بنیان شدن

مدیر این شرکت فناور با اشاره به چالش ریسک سرمایه گذاری عنوان کرد: معمولاً یافتن سرمایه گذاری که صرف نظر از زمان، مطمئن به سود در یک پروژه فناورانه نباشد واقعاً کار سختی است؛ سرمایه گذاران معمولاً به سوددهی در زمان کم توجه دارند. به همین دلیل وارد پروسه واردات یک محصول می‌شوند و این نشان می‌دهد که هنوز مبادی واردات می‌تواند سوداورتر از سرمایه گذاری روی طرح‌های دانش بنیان شود.

زیرساخت‌های اجرایی زیادی جهت عملیاتی شدن یک ایده علمی وجود دارد که تا قبل از رسیدن به نمونه اولیه یک محصول دانش بنیان باید وجود داشته باشد که خیلی از محققین را از ورود به این حوزه نگران و پشیمان می‌کند. باید در معاونت‌های علمی تدابیری برای این موضوع اندیشیده شود. بنابراین سوال اصلی اینجاست که به غیر زمان بر بودن کدام محقق می‌تواند از جیب خود هزینه کند تا یک شرکت را به میزان دو میلیارد راه اندازی کرده و سپس برای دانش بنیانی اقدام کند؟!

وی افزود: بنابراین شرکتی که تصمیم به دانش بنیان شدن دارد پروسه طولانی را باید بگذراند و این از عهده محققی که پتانسیل انجام پروژه‌های علمی را دارد بر نمی‌آید زیرا آموزشی در خصوص ثبت شرکت و روند اداری ندیده است.

مدیر این شرکت فناور تاکید کرد: به همین دلیل است که بسیاری از محققان هنوز در صدد حفظ جایگاه استادی خود هستند و ترس از ورود به راه اندازی شرکت و دانش بنیان شدن دارند. بسیاری از آنها بودجه‌ای ندارند که صرف این اقدامات کنند بنابراین از فعالیت خود دست می کشند و به کار تدریس ادامه می‌دهند.

مقدسعلی خاطر نشان کرد: بحث‌های دانش بنیان ریسک بالایی دارند و سرمایه گذاری برای ایجاد شرکت یا تولید محصول برای دانش بنیان شدن یکی از چالش‌های اصلی محققان است. در واقع ملزومات دانش بنیان علاوه بر تکنولوژی و دانش فنی، شرکتی است که به سرمایه نیاز دارد و این سرمایه در دسترس خیلی از محققان نخبه نیست.

مدیر این شرکت فناور تصریح کرد: زیر ساخت‌های اجرایی زیادی جهت عملیاتی شدن یک ایده علمی وجود دارد که تا قبل از رسیدن به نمونه اولیه یک محصول دانش بنیان باید وجود داشته باشد که خیلی از محققین را از ورود به این حوزه نگران و پشیمان می‌کند. باید در معاونت‌های علمی تدابیری برای این موضوع اندیشیده شود. بنابراین سوال اصلی اینجاست که به غیر زمان بر بودن کدام محقق می‌تواند از جیب خود هزینه کند تا یک شرکت را به میزان دو میلیارد راه اندازی کرده و سپس برای دانش بنیانی اقدام کند؟!.

به گزارش مهر، سال «تولید، دانش بنیان، اشتغال زایی» اگرچه شوری را در دل فناوران و مجموعه‌های دانش بنیان ایجاد کرد اما مسئولان نهادهای علم و فناوری برای تحقق اهداف شعار سال باید با پرهیز از کمیت گرایی صرف، بیشتر به راهکارهای افزایش کیفی تولید دانش بنیان و ایجاد اشتغال از دل آن بپردازند.

ضمن اینکه با وجود چالشهایی که بر سر راه دانش بنیان شدن و تولید مبتنی بر فناوری وجود دارد و بسیاری از فعالان این عرصه بر آن صحه گذاشته اند، شاید بهتر باشد قوانین و راهکارهای نظارتی نیز بازنگری و اصلاح شود.