ابوریحان بیرونی ؛ حکیم ذوالفنون

به گزارش خبرنگار مهر، بیرونی نزد ابو نصر منصور شروع به تحصیل علم کرد و در 17 سالگی با استفاده از حلقه ای که نیم درجه به نیم درجه مدرج شده بود، توانست ارتفاع خورشیدی نصف النهار را رصد کند و به این ترتیب عرض جغرافیایی زمینی آن را استنتاج نماید. چهار سال بعد برای اجرای یک رشته از این تشخیص ها نقشه هایی کشید و حلقه ای تهیه کرد.

9 خرداد 376 زمانی است که بیرونی ماه گرفتگی (خسوف) رادرکاث رصد کرد از پیش با ابوالوفا ترتیبی داده بود که او نیز در همان زمان همین رویداد را از بغداد رصد کند. اختلاف زمانی که از این طرق حاصل شد به آنان امکان داد که اختلاف طول جغرافیایی میان دو ایستگاه را حساب کنند.

وی همچنین با ابن سینا فیلسوف برجسته و پزشک بخارایی به مکاتبات تندی درباره ماهیت و انتقال گرما و نور پرداخت. در دربار مامون خوارزمشاهی قرب و منزلتی داشته و چندین سال نیز در دربار شمس المعالی قابوس بن وشمگیر به سر برده است. در حدود سال 404 هجری قمری به خوارزم مراجعت کرده و زمانی که سلطان محمود غزنوی خوارزم را تسلیم خود کرد در صدد قتل او برآمد و به شفاعت درباریان از کشتن وی در گذشت.

بیرونی به نقاط مختلف هندوستان سفر کرده و در آنجا اقامت گزیده است. عرض جغرافیایی حدود 11 شهر هند را تعیین نموده و خود معترف است در زمانی که در قلعه نندنه به سر می برده، از کوهی در مجاورت آن به منظور تخمین قطر زمین استفاده کرده است.

گفته می شود که بیرونی زمان زیادی را در غزنه گذرانده است و تعداد زیاد رصدهای ثبت شده که به توسط او در آنجا صورت گرفته است با رشته ای از گذرهای خورشید به نصف النهار شامل انقلاب تابستانی سال 398 آغاز می شود و ماه گرفتگی روز 30 شهریور همان سال را نیز در بر دارد. او به رصد اعتدالین و انقلابین در غزنه ادامه داد که آخرین آنها انقلاب زمستانی سال 400 بود.

بیرونی تالیفات بسیار در نجوم و هیئت و منطق و حکمت دارد از جمله تالیفات او قانون مسعودی است در نجوم و جغرافیا که به نامه سلطان مسعود غزنوی نوشته، دیگر کتاب آثار الباقیه عن القرون الخالیه در تاریخ آداب و عادات ملل و پاره ای مسائل ریاضی و نجومی که در حدود سال 390 هجری به نام شمس المعالی قابوس بن وشمگیر تالیف کرده این کتاب را مستشرق معروف آلمانی زاخائو در سال 1878 میلادی دررلیپزیک ترجمه وچاپ کرده و مقدمه ای بر آن نوشته است.

دیگر کتاب ماللهند من مقوله فی العقل اومر ذوله در باره علوم و عقاید و آداب هندیها که آن را هم پروفسور زاخائو ترجمه کرده و در لندن چاپ شده است دیگر التفهیم فی اوائل صناعه التنجیم در علم هیات و نجوم و هندسه.

بیرونی هنگامی که شصت و سه ساله بود کتابنامه ای از آثار محمد بن زکریای رازی پزشک تهیه کرده و فهرستی از آثار خود را ضمیمه آن کرد. این فهرست به 113 عنوان سر می زند که بعضی از آنها بر حسب موضوع گه گاه با اشاره کوتاهی به فهرست مندرجات آنها تنظیم شده اند این فهرست ناقص است زیرا بیرونی دست کم 14 سال پس از تنظیم آن زنده بود و تا لحظه مرگ نیز کار می کرد.

اکثر آثار وی از بین رفته اند بی آن که امیدی به بازیافت آنها باشد، از آنچه بر جای مانده در حدود نیمی به چاپ رسیده است. علایق بیرونی بسیار گسترده و ژرف بوده و در همه شعبه های علومی که در زمان وی شناخته شده بودند سخت کار می کرده است. می گویند که وی از فلسفه و رشته های نظری نیز بی اطلاع نبوده اما گرایشش به شدت به سوی مطالعه پدیده های قابل مشاهده در طبیعت و در انسان معطوف بود.

در داخل خود علوم نیز بیشتر جذب آن رشته هایی می شده که در آن زمان به تحلیل ریاضی درآمدند. در کانی شناسی، داروشناسی و زبان شناسی یعنی در رشته هایی که در آنها اعداد نقش چندانی نداشتند نیز کارهایی جدی انجام داده است اما در حدود نیمی از کل محصولات کار او در اختر شناسی، اختر بینی و رشته های مربوط به آنها بوده که علوم دقیقه به تمام معنی آن روزگاران به شمار می رفتند. ابوریحان بیرونی در سال 440 هجری در سن 78 سالگی در غزنه بدرود حیات گفت.