به گزارش خبرگزاری مهر، نادر عباسی در یک سخنرانی علمی که با عنوان «مقدمه‌ای بر تفکر سیستمی با تاکید بر مسائل کشاورزی» به دعوت انجمن علمی دانشجویان مهندسی آب دانشگاه زنجان در سالن احتماعات دانشکده کشاورزی این دانشگاه برگزار شد، با اشاره به استفاده بیش از حد و خارج از توان اکولوژیک کشور از منابع پایه از جمله آب، اظهار کرد: اقدامات و زحمات زیادی طی سالیان اخیر در مهندسی آب صورت گرفته اما اثربخشی این اقدامات کمتر از حد انتظار بوده است و بسیاری از مشکلاتی که امروز در حوزه‌های مختلف به ویژه مسئله آب وجود دارد، ناشی از نبود تفکر سیستمی دیروز است؛ چرا که انسان‌ها بدون شناخت ارتباط اجزای سیستم‌های طبیعت و بی توجهی به ارتباط علت و معلولی آن‌ها باعث ایجاد مشکلات عدیده در جهان شده است.
استاد موسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی کشور، با تشریح مبانی و مفاهیم مرتبط با فکر و اندیشه، بیان کرد: فکر یکی از شگفت‌انگیزترین اعمال ذهنی بشر است که با به کارگیری آن شناخت و تحلیل درستی از مسائل انجام می‌شود و آنچه که انسان را از سایر موجودات متمایز می‌کند «قدرت تفکر و تعقل، منطق و خرد» وی است. همچنین علاوه بر قدرت تفکر و تعقل، قابلیت آگاهی بر خود یا همان خودآگاهی از ویژگی‌های دیگر انسان است که خداوند در وجود آن قرار داده است.
رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان زنجان، با اشاره به جایگاه تفکر و خرد در کلام وحی، احادیث، سخنان و نوشته‌های حکیمان و فیلسوفان اعصار گذشته، به ذکر نمونه‌هایی از روایات موجود از رسول اکرم (ص) و ائمه‌اطهار (ع) در خصوص اهمیت تفکر پرداخت و بیان کرد: در قرآن کریم نیز کلمه فکر و مشتقات آن ۴۷۹ مرتبه آورده شده است که نشان از جایگاه فکر در رفتار و کردار انسان‌ها است.
عباسی با اشاره به دیدگاه‌های اندیشمندان علوم انسانی در خصوص تفکر، اظهار کرد: اندیشیدن یا تفکر، زمانی مطرح می‌شود که انسان با مسئله‌ای مواجه است و خواستار حل آن باشد؛ در این هنگام، در ذهن تلاشی برای حل مسئله اغاز می‌شود که این تلاش ذهنی را تفکر یا اندیشیدن می‌نامند. فکر در یک زمان معینی رخ می‌دهد و می‌تواند تازه یا کهنه باشد ولی تفکر همیشه نو شونده است و نمی‌تواند کهنه باشد.
وی در خصوص رابطه و چرخه فکر و عمل، یادآور شد: افکار بر اعمال و رفتار انسان اثر می‌گذارد و تغییر اعمال و رفتار، شرایط را و شرایط جدید نیز افکار را تغییر می‌دهد؛ همچنین شرایط جدید ممکن است افکار را تقویت و یا تضعیف کند.
این محقق با بیان رابطه حافظه، اندیشه و اراده گفت: انسان نیرویی به نام اراده و اختیار داشته و یک قوه به نام حافظه دارد. حافظه مخزنی است که آنچه تاکنون به ادراک بشر رسیده در آن ذخیره شده است. حافظه به گذشته وابسته است، گذشته را به یاد می‌آورد، به آینده کاری ندارد. از طرفی اراده می‌خواهد کاری انجام شود، چون نمی‌توان در گذشته کاری را انجام داد پس اراده به آینده مربوط می‌شود، لذا اراده همیشه رو به جلو می‌رود. انسان بین حافظه و اراده قرار دارد. اندیشیدن از حافظه مدد می‌گیرد و به اراده فرمان می‌دهد.
عباسی گفت: پس حد وسط بین حافظه که به گذشته مربوط است و اراده که همواره به آینده می‌نگرد، اندیشیدن این دو را به هم وصل می‌کند، به همین خاطر انسان با قدرت حافظه و با قدرت اراده و توانایی اندیشیدن و تفکر می‌تواند هر لحظه معلومات اولیه را تصحیح کند.
وی با تشریح روش‌ها و تقسیم‌بندی‌های مختلف تفکر، افزود: اصولاً تفکر ابزار و یراق خاصی نیاز دارد که منطق یکی از این ابزارها است و به عبارتی منطق دانشی است که اصول و قواعدی را در اختیار انسان قرار می‌دهد که اگر آن‌ها را رعایت کند و به کار بندد، از خطا و اشتباه در تفکر مصون خواهد بود.
عباسی، روزمرگی، دیوارهای حائل ذهنی، راحت‌طلبی، ترس از عواقب، بی‌دقتی، ضرب‌المثل‌های بی‌مبنا و فرهنگ‌سازی نادرست را موانع فکری بشر برشمرد و اظهار کرد: همچنین جهل، غفلت، کبر و غرور و نیز پیروی‌های کورکورانه از جمله موانع تفکر صحیح از دیدگاه قرآن کریم به شمار می‌رود.
وی خاطرنشان کرد: روزانه اتفاقات متعددی پیرامون ما روی می‌دهد، یا اینکه نظاره‌گر وقایع متعددی هستیم بدون اینکه واکنشی داشته باشیم و یا فکری در مورد آن‌ها در ذهن‌مان خطور کند. تفاوت‌های عمیقی بین گوش کردن و شنیدن، نگاه کردن و دیدن، صحبت کردن و حرف زدن وجود دارد.
مدیر مرکز تحقیقات، آموزش کشاورزی و منابع‌طبیعی زنجان در ادامه با تعریف واژه سیستم از دیدگاه دانشمندان مختلف، تعابیر «راسل ای کاف» و «پیتر سنگه» از مبتکران اصلی نظریه سیستمی را با جزئیات تشریح و بیان کرد: سیستم ترکیبی از دو یا بیش از دو جزء است که برای رسیدن به یک هدف مشترک با همدیگر تعامل دارند.
مدیر مرکز تحقیقات، آموزش کشاورزی و منابع‌طبیعی استان زنجان، تفکر سیستمی را تفکری کل‌نگر و نوعی نگاه کلان به جهان هستی و پدیده‌های آن نسبت داد و گفت: این نوع تفکر در صدد فهم کل سیستم و اجزای آن، روابط بین اجزا و کل است. در تفکر سیستمی، صرفاً به اجزا و جزئیات یک سیستم نگاه نمی‌شود، بلکه چگونگی تعامل بین اجزا و نیز برهم‌کنش اجزا و محیط توجه می‌شود. طبق تفکر سیستمی، ویژگی‌های مهم یک سیستم از تعامل بین اجزای آن به وجود می‌آید نه از فعالیت جداگانه آن‌ها، بنابراین وقتی سیستم را تجزیه می‌کنیم، ویژگی‌های مهم خود را از دست می‌دهد، به همین خاطر سیستم، یک کل است که با تحلیل قابل درک نیست.
عباسی ماهیت تفکر سیستمی را فرآیند شناخت مبتنی بر تجزیه و ترکیب در جهت دست‌یابی به درک کامل و جامع یک موضوع در محیط پیرامون خویش دانست و تشریح کرد: تجزیه یا تحلیل یک سیستم ویژگی‌های مهم آن را از بین می‌برد؛ بنابراین سیستم، یک کل است که با تحلیل قابل درک نیست و ترکیب نقص فوق را جبران می‌کند. در تحلیل، موضوع به اجزای مختلف تجزیه می‌شود ولی در ترکیب موضوع به عنوان یک جزء از کلی که آن را دربرگرفته، بررسی می‌شود. بدین ترتیب تفکر سیستمی تلفیقی از تجزیه و ترکیب اجزا است و در تفکر سیستمی توصیه می‌شود که ترکیب قبل از تحلیل انجام گیرد.
سیستمی بودن، سیستماتیک بودن نیست
وی با بیان اینکه سیستمی بودن، سیستماتیک بودن نیست، اظهار کرد: سیستم نگاهی جامع و کلی‌نگر دارد، یعنی دیدن آنچه قبلاً دیده نمی‌شد، این در حالی است که واژه سیستماتیک بر رعایت نظم و تبعیت از ضوابط و قوانین مشخص که ممکن است درست و یا نادرست باشند، دلالت دارد.
این محقق با استناد به نظریه پیترسنگه گفت: بسیاری مشکلات امروزی از راه‌حل‌های دیروز ناشی می‌شود و معمولاً راه‌حل‌های ساده‌انگارانه راه به جایی نمی‌برند. رفتارها و نتایج خوب مقطعی و زودگذر به دنبال خود نتایج بدی را به بار می‌آورد و در اغلب موارد درمان می‌تواند از خود مرض بدتر باشد.
عباسی، جامع‌نگری، چندعلیتی، دوراندیشی، پیامددار بودن راه‌حل‌ها و پویایی را از ویژگی‌های اصلی تفکر سیستمی برشمرد و عنوان کرد: تفکر سیستمی تفکری در امتداد زمان است. هر تصمیمی، زنجیره‌ای از اتفاقات را رقم می‌زند. بدون در نظر گرفتن زنجیره اتفاقات نمی‌توان اثرات ناشی از یک تصمیم را تحلیل کرد. هر راه‌حلی مشکلات خاص خود را دارد، به همین خاطر باید تصمیم بگیریم که کدام مشکلات را انتخاب می‌کنیم.
اغلب مشکلات فنی، اقتصادی و اجتماعی امروزی، حاصل نبود نگرش و تفکر سیستمی است
وی با بیان اینکه اغلب مشکلات فنی، اقتصادی و اجتماعی امروزی، حاصل نبود نگرش و تفکر سیستمی است، افزود: هر تصمیمی، زنجیره‌ای از اتفاقات را رقم می‌زند، لذا قبل از اقدام به یک تصمیم باید پیامدهای احتمالی آن به دقت مورد بررسی و پیش‌بینی قرار گیرد و متناسب با آن پیامدها تصمیم‌گیری انجام شود..
این مسئول، یکی از مهم‌ترین دلایل چرایی وجود تفکر سیستمی را رشد سریع علوم دانست و اضافه کرد: رشد سریع علوم، تکنولوژی، اقتصاد، مدیریت اجتماعی و به طور کلی رشد سریع جوامع بشری، باعث شده نوع مشکلات و مسائل در جوامع بشری به سرعت تغییر کرده و پیچیده‌تر شود، بنابراین برای حل این مسائل باید دانش مدیران و سیاست‌گذاران از نگرش سیستمی افزایش یابد.
عباسی با اظهار تاسف از نبود تفکر سیستمی در بسیاری از تصمیم‌گیری‌های خرد و کلان، اظهار کرد: موانع متعددی برای تفکر سیستمی وجود دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به مواردی نظیر جزئی‌نگری، تمرکز بر روی وقایع، فرافکنی، دام تفکر دوگانه، تفکر قالبی، توجه به علایم به جای علل و توجه به کمیت بدون در نظر گرفتن کیفیت اشاره کرد.
این استاد رشته مهندسی آب با ارائه آمار و ارقامی از وضعیت بارندگی و توزیع زمانی و مکانی آن در گستره ایران و مقایسه آن با میانگین‌های جهانی، بیان کرد: خشکی و خشکسالی در ایران یک واقعیت اقلیمی است و موثرترین راهبرد با این شرایط، سازگاری با آن است.
عباسی با اشاره به متولیان و ذی‌نفعان متعدد در مدیریت عرضه و مصرف آب و گاهاً تعارض منافع این دستگاه‌ها، افزود: هر کدام با توجه به اهداف و ماموریت‌های خود و بدون توجه به ارتباط بین اجزای سیستم منابع و مصارف اقدام می‌کنند، در حالی که چرخه هیدرولوژیک آب مستقل از مرزهای صنفی، جغرافیایی، سیاسی و سایر مرزهای خودساخته بشری است.
برخی پدیده های ناگوار در حوزه کشاورزی به دلیل نداشتن تفکر سیستمی است
وی برخی پدیده‌های ناگوار اعم از تولید محصول فراوان و رها کردن محصول بدون برداشت، معدوم کردن محصولات و جوجه یک روزه، ماندن محصولات برداشت شده در کنار جاده‌ها و یا سطح مزرعه را نمونه‌هایی از نداشتن نگرش تفکر سیستمی دانست و اضافه کرد: سیستم کشاورزی به عنوان یک مجموعه کل دیده نشده و بدون تصمیم‌گیری در مورد تغییرات اجزا و روابط کل سیستم، چنین مشکلاتی پیش آمده است.
وی اجزای مهم سیستم کشاورزی را کشاورزان، بازار مصرف، سطح زیر کشت، آب مصرفی به ازای هر واحد محصول، موقعیت جغرافیایی، سازمان‌های دولتی، بخش خصوصی، تولید و توزیع‌کنندگان مواد اولیه و … برشمرد و تصریح کرد: هر کشاورزی بی‌خبر از آنکه جزئی از یک سیستم کل است و با تکیه بر تجربیات و دانش خود اقدام به کشت یک یا چند نوع محصول می‌کند و در اثر بر هم خوردن تعادل عرضه و تقاضا چنین مشکلاتی به وجود می‌آید. همین امر سبب می‌شود هم کشاورزان و هم کل جامعه متضرر شوند.
این مسئول خاطرنشان کرد: دانش سیستم‌ها تلاش دارد نشان دهد چطور اتفاقات کوچک که از حیث زمانی و مکانی مجزا هستند، می‌توانند دلیل تغییرات اساسی در سیستم‌های پیچیده باشند، و با ایجاد تعاملات و برقراری جریان اطلاعات در سازمان‌ها از اثرات جزیره‌ای شدن واحدها جلوگیری کند.
عباسی با بیان اینکه در اغلب موارد در مدیریت سازمانی مشکل را نمی‌شناسیم و اقدام به حل مسئله می‌کنیم، یادآور شد: تفکر سیستمی، کلی‌نگری خلاقانه برای مدیران است ولی اغلب مدیران طبق تفکر جزئی‌نگری عمل می‌کنند. یعنی یک مسئله را به چند بخش قابل حل و قابل مدیریت تجزیه کرده و پس از یافتن جواب برای هر یک از آن‌ها نتایج را با هم جمع می‌کنند که قطعاً جمع راه‌حل‌های به دست آمده برای هریک از اجزا، راه‌حل اساسی و درستی برای مشکل اصلی نخواهد بود.
مدیر مرکز تحقیقات، آموزش کشاورزی و منابع‌طبیعی استان زنجان با بیان اینکه در سال‌های اخیر سدسازی و برداشت آب بیش از توان اکولوژیک برای افزایش تولید منجر به خشک شدن برخی از تالاب‌ها، دریاچه‌ها و رودخانه‌ها شده است، افزود: با توسعه تکنولوژی و به کارگیری روش‌های نوین آبیاری، افزایش تولید همزمان با افزایش استفاده از نهاده‌ها و فشار بر منابع آب و خاک اتفاق افتاده است، در حالی که ضرورت دارد با به کارگیری فناوری‌های نوین و دانش‌بنیان کردن اقدامات و فعالیت‌های کشاورزی، افزایش تولید باید با توسعه عمودی و افزایش بهره‌وری صورت گیرد.
نظر شما