گونه‌های مختلف مستند باید شناسانده شود

فرشاد فدائیان درباره استفاده از عنصر داستان در فیلم های مستند و توجه به گونه مستند داستانی به خبرنگار مهر گفت: "مسئله اصلی در ساخت مستند توجه به عنصر آگاهی در دل واقعیت است. ما اگر اتفاقات روزمره زندگی را نیز بنویسیم، یک منطق روایی در آن پیدا می کنیم. به این خاطر که تمام اتفاقات یک روز از خط و ربط مشخصی برخوردارند. این موضوع بستگی کاملی به ذهنیت های ما دارد. یعنی سایه ها، ترافیک، حتی فصل می تواند روی رد شدن ما از یک کوچه تاثیر داشته باشد."

وی خاطرنشان ساخت: "بر اساس همین شرایط می توانیم به یک مستند که دست به روایتی آگاهانه زده است، عنوان مستند داستانی بدهیم. اما مسئله اینجاست که اصولا این گونه تعاریف و دسته بندی ها برای کارهای تحقیقاتی مناسب است و من با قانونمند کردن آن مخالفم. چون الگوسازی درباره شرایطی که برای جذب مخاطب بیشتر انجام می شود، کار چندان صحیحی نیست."

فدائیان در پاسخ به دلیل مخالفت خود با این تعاریف به خاطر انحراف واقعیت از مسیر واقعی اظهار داشت: "به عقیده من بحث تحریف واقعیت منتفی است. چون یک فیلم داستانی می توان آنچنان به بیان واقعیت بپردازد که بیننده را تحت تاثیر قرار دهد. از طرفی نحوه عملکرد کارگردان ها در گونه مستند داستانی نیز جای پرسش دارد. برای نمونه فیلمسازی همانند مایکل مور با حمایت دموکرات ها و حتی سیا به اسناد محرمانه دسترسی دارد و آن را بازگو می کند. وگرنه هر کس دیگر این حرف ها را بزند او را دستگیر خواهند کرد."

این فیلمساز یادآور شد: "وقتی در یک فیلم مستند از منابع دیگری شاهد مثال آورده می شود یا کارگردان برای بیان مفهوم مورد نظر خود مجبور می شود از انیمیشن در ارائه آمار استفاده کند، از اصول مستند دور شده است. به نظر من، این گونه کارها روزنامه ای است. یعنی مخاطب فیلم را می بیند و حتی تحت تاثیر قرار می گیرد، اما چند لحظه بعد آن را فراموش می کند. همانند فیلم هایی که در مورد اعتیاد ساخته و پخش می شود."

این مستندساز با بیان نسبی بودن تعریف گونه های مختلف سینمایی اظهار داشت: "به طور کلی بحث مستند و غیرمستند یا حتی فراتر از آن بحث تخیل، ذهن، تصویر ذهنی، واقعیت و ... کاملا جنبه نسبی دارد. چون شناخت ما از واقعیت ها آینه ای است و در آن تردید وجود دارد. تدوین در اصل ایجاد انکسار و ناپیوستگی در فیلم است. هر چند کارگردانی همانند من معتقد است که مستند پشت میز مونتاژ ساخته می شود و اسم این کار خلاقیت است. در حالی که این کار دست بردن در واقعیت است."

فدائیان با تاکید بر مخدوش بودن تعریف مستند اعلام کرد: "ما به فیلمی که 15 دقیقه پشت سر هم دوربین ثابت از یک سوژه تصویربرداری می کند، مستند اطلاق می کنیم؛ به اثری با 500 پلان نیز مستند می گوییم یا به فیلمی که هیچ حسی را از بیرون به بیننده اش تحمیل نمی کند و در اثر از موسیقی استفاده نشده را به عنوان فیلمی مستند قلمداد می کنیم، به اثری هم که با استفاده از موسیقی بر ذهن بیننده تاثیر زیادی می گذارد یا حتی از زوایای مختلف دوربین استفاده می کند و اثر وجه تصنعی به خود می گیرد هم فیلم مستند می گوییم."

فرشاد فدائیان ساخت مجموعه فیلم های مستند "خانه های ایرانی" را در کارنامه فعالیت های خود دارد. وی همچنین تاکنون فیلم های "داریوش و بانو"، "شناسنامه‌ کارخانه‌ای که فراموش شد"، "سد یعنی آب"، "دام" و "او و پرنده‌هایش" را کارگردانی کرده و به خاطر ساخت فیلم "تمدن آبی" جایزه‌ اثر برگزیده از دومین جشنواره میراث را گرفته است.