سروش و انتشار مجموعه آثار دكتر نصر

* انگيزه شما از تدوين اين كتاب چيست ؟

- چندين سال است كه من آرزوي اين كار را داشته ام . البته در ايران خيلي از افراد قصد انجام اين كار را داشته اند ، اما با موانعي كه بخشي از آن نيز مربوط به مديريت فرهنگي كشور است، برخورد كرده اند . در مقدمه همين كتاب  از عدم همكاري  دانشگاه تهران  به عنوان يكي از اين موانع گلايه كرده ام. دكتر نصر قبل از انقلاب منشاء خدمات زيادي در اين دانشگاه بوده است.  بعد از انقلاب نيز در خارج از كشور منشاء آثار  زيادي بوده اند و اساسا توجهي كه در كشورهاي اسلامي به آثار ايشان مي شود ، تصادفي نيست.  چندي پيش كه ايشان در تركيه سخنراني داشتند  بيش از 4 هزار نفر دانشجو در سخنراني ايشان حاضر شده بودند. 

 دغدغه دكتر نصر داراي دو ويژگي است . يكي توجه به فرهنگ و تمدن اسلامي و حساسيتي كه ايشان در تبيين اين فرهنگ دارند، و ديگري آن چيزي است كه تحت عنوان « علم قدسي » يا « علم سنتي»  مطرح است . البته خود ايشان معتقدند كه چون امروزه مفهوم و مضمون « سنت » مخدوش شده است ، بايد از واژه « قدسي» استفاده كرد . انتخاب عنوان اين كتاب يعني ، « جاودان خرد »  نيز برگرفته از همين نگاه است .

معرفي فلسفه و فيلسوفان اسلامي-  قديم و جديد - ، كمك به نگارش كتاب « خدمات متقابل ايران و اسلام » نوشته شهيد مطهري ، تنظيم و ترجمه گفت وگوهاي  ميان علامه طباطبايي و هانري كربن  كه  به نظر من خدمت بسيار بزرگي است، معرفي عرفان شرقي و عرفان اسلامي،  توجه دادن « فريتهوف  شوان»  به برخي از مسائل عرفان اسلامي، معرفي فرهنگ تشيع  و عنصر اجتهاد و آزاد انديشي كه در اين فرهنگ  غلبه دارد، و ...  از كارهاي ديگر دكتر نصر است .

 ايشان در عرصه هاي مختلف منشاء آثار گوناگون بوده اند، لذا زحمات ايشان بايد بيشتر مورد توجه قرار گيرد .  البته ايشان پيش  از انقلاب داراي سوابقي بوده اند ، اما جداي از صورت قضيه و عناويني  كه ايشان داشته اند بايد اين مساله مورد نظر باشد كه ايشان چه كارهايي انجام داده اند. چون به نظر من ايشان از مجال هايي  كه به اين صورت به دست آورده بودند در معرفي فلسفه اسلامي و شناساندن فرهنگ اسلامي به غربيان و تاسيس مراكز علمي سود جسته اند و اين مسائل اساسا مسائل بي اهميتي نيست ، اگر چه برخي از انتصاب ايشان ناراحت باشند اما خدمات پيش و بعد از انقلاب ايشان را هم بايد مورد توجه قرار داد.

* در روزگاري كه مباحث مدرن و پست مدرن  در كشور ما مورد توجه قرار دارد ، توجه روز افزون به آثار يك سنتگرا (traditionalist) را چگونه ارزيابي مي كنيد ؟

- اين قضيه همان طور كه شما اشاره كرديد ، قابل تحليل است. در شرايطي كه نسل جوان و متفكراني كه در حال حاضر پا به عرصه علمي گذاشته اند، داراي يك گرايش تجدد مابانه هستند ، اما از آن سو كسي كه متعلق به تفكر سنتي است ، اينگونه مورد توجه قرار مي گيرد. بنابراين، مشخص مي شود كه تفكر سنتي داراي صورتهاي گوناگوني است. يعني ، برخي تقسيرهايي كه از تفكر سنتي شده است مي تواند مورد پذيرش قرار گرفته  و با برخي از عناصر تجدد هم سازگاري داشته باشد.  اين مساله قابل تحليل است كه چگونه از يك سو به تجدد توجه مي شود و ازسوي ديگر،  به آثار فردي كه نماينده تفكر سنتي است توجه مي شود.  روشن است كه آن معرفي كه ما نسبت به تفكر سنتي داريم ، نبايد درست باشد. البته عناصر ديگري هم كه بتوان از آن ياد كرد، وجود دارد.

دكتر نصر گرچه داراي تفكر سنتي است، اما هميشه به نوعي تحمل آراء و عقايد ديگران را دارد. يعني ، در عين حال كه هميشه اصول علمي و اخلاقي خود را حفظ كرده اما تحمل آراء و نظريات ديگران را هم داشته است كه ما اين خصوصيات را در شهيد مطهري نيز مي بينيم. از سوي ديگر، دكتر نصر داراي يك روح آزاد انديش است ، يعني به مسائل با ديده نقد و آزادي فكر نگاه مي كند.  اين عوامل باعث  استقبال از آثار ايشان شده است و ما بايد از چنين استقبالي خوشحال باشيم. كساني  كه از اين استقبال ناراحت هستند نشان از كژ انديشي و تجسس گرايي خود مي دهند .  ما بايد از اين استقبال خوشحال باشيم، چرا كه جلوي برخي از انحرافات فكري را كه با روشهاي ديگر نمي توان گرفت، مي گيرد. 

* جلد دو م، سوم ، و چهارم اين مجموعه در چه مرحله اي از انتشار است ؟

  جلد دوم در حال آماده سازي است و حروفچيني آن در حال انجام است . در اين جلد  چيزي حدود 40 مقاله فارسي  در موضوعات مختلف  به چاپ خواهد رسيد. جلد سوم اختصاص به برخي از مقالات انگليسي ترجمه شده و برخي مقالات فرانسه ايشان دارد  . البته همان طور كه خود ايشان هم گفته اند ، ترجمه ها مختلف است. برخي از ترجمه ها خيلي خوب و برخي نيز ضعيف است. جلد چهارم اين مجموعه   نيز كه اميدواريم تا سال آينده به چاپ برسد  اختصاص به زندگي نامه فكري ايشان كه اخيرا در كتابخانه فيلسوفان معاصر آمده است،  دارد .  البته شنيده ام كه چند نفري نيز مشغول ترجمه  اين زندگينامه فكري  هستند، كه به نظر من كار بسيار خوبي است.

*  دكتر نصر كتابهاي بسيار مهمي نيز درباره تاريخ فلسفه اسلامي تهيه و تدوين كرده است كه از جمله آنها مي توان به « تاريخ فلسفه اسلامي » در دو جلد ، و « منتخبات فلسفه در ايران » در پنج جلد اشاره كرد .

- همانگونه كه شما اشاره كرديد برخي از كتابهاي ايشان بسيار  مهم اند . شما به تاريخ فلسفه اشاره كرديد كه مشتركا با پروفسور  " لمان" كار كرده اند.  به نظر من اين يك مجموعه بسيار خوب است كه در معرفي چند مكتب فلسفه اسلامي صورت گرفته و  اگر كسي بتواند اين اثر را ترجمه كند خدمت بزرگي انجام داده است . يكي ديگر از كتابهاي مهم ايشان كتاب « علم و تمدن در اسلام / ترجمه : شادروان احمد آرام » است كه به زودي توسط  انتشارات سروش تجديد چاپ خواهد شد .

* مي دانيد كه برخي از كتابهاي دكتر نصر به زبان فارسي ترجمه شده است . گذشته از كيفيت ترجمه ها ، آيا بهتر نيست كه  آثار دكتر نصر تحت نظر عده اي از صاحبنظران و در يك انتشارات به صورت مجموعه آثار به چاپ برسد ؟

- پيشنهاد بسيار خوبي است و لازم هم هست كه اين كار صورت گيرد. البته همكاران ما در انتشارات سروش چنين پيشنهادي را مطرح كرده اند و قرار شده است من به آقاي دكتر نصر صحبت كنم . البته شما مي دانيد كه آثار ايشان در ايران صرفا يك خدمت علمي و فرهنگي است و ايشان  برخي از حق التاليف هايي كه در داخل ايران به ايشان تعلق مي گيرد را به كساني كه در راه تحقيق و علم هستند و با مشكلات مالي روبرو هستند اختصاص مي دهند . منظور من اين است كه اساسا خود ايشان نسبت به ترويج اينگونه مسائل خيلي مايل هستند . بنابراين، مقرر شده كه با ايشان در اين خصوص صحبت كنيم و فكر نمي كنم كه ايشان هم مخالفتي داشته باشند. پيشنهاد شما پيشنهاد بسيار مناسبي است تا ما بتوانيم به اين ترتيب مجموعه منسجمي از آثار دكتر نصر را در اختيار داشته باشيم. البته همان طور كه مي دانيد اين گونه كارها در كشورما كارهاي دشواري است، اما با توجه به اهميتي كه ايشان دارند، بايد اين كارهر چه زودتر انجام شود.  استقبال مردم از جلد اول مجموعه مقالات ايشان  كه در تيراژ 2000 نسخه به چاپ  رسيده است  و در حال آماده سازي براي چاپ دوم مي باشد نشانگر ضرورت و اهميت انتشار مجموعه  آثار دكتر نصر است .

* در جلد اول غلط هاي چاپي نيز ديده مي شود . آيا در چاپ دوم جلد اول غلط ها تصحيح و ويرايشي نيز صورت خواهد گرفت ؟  

 بله . ما در چاپ اول سعي در ويرايش اساسي نداشتيم. اما در چاپ دوم و با اجازه خود ايشان دست به يكسري ويرايشهايي خواهيم زد. اما مهم اين بود كه اين كار انجام شود.

* مي دانيد كه دكتر نصر داراي منتقدان فراواني در ايران و جهان است . آيا فكر نمي كنيد كه انتشار اين انتقادها نيز ضروري باشد ؟

- واقعا مهم است.  ما بايد آثار منتقدان ايشان و پاسخهايي كه ايشان به اين انتقادات داده اند را نيز مورد توجه قرار دهيم . در همان مجموعه كتابخانه فيلسوفان معاصر بخشي از اين مناظرات آمده است . بخشي از اين مباحثات هم در جلسات سخنراني ها اتفاق افتاده كه نوار آنها موجود است.  بنابراين، ما بايد اين كارها را نيز انجام دهيم، چون خيلي درس آموز است. براي مثال در جلسه اي كه دانشگاه جورج واشنگتن در تجليل از ايشان برگزار كرد در آن جلسه رييس دانشگاه كه از متفكران يهودي است در تقدير از دكتر نصر گفت : عليرغم اينكه ما اختلافاتي در نحوه بررسي و تطبع ايشان در بررسي اديان داريم، اما بنده ايشان را يكي از مهمترين رهبران تفكر سنتي جهان معاصر مي دانم.

 يكي از مناظرات مهم ايشان كه بخشي از آن نيز منتشر شده ، مناظره با پرفسور جان هيك در باب پلوراليسم ديني است .  دكتر نصر  به نوعي معتقد به تكثرگرايي اديان هستند،  جان هيك هم به اين اصل معتقد است .  اما اين دو ديدگاه  تفاوت ماهوي با يكديگر دارند.  بنابراين، اگر اين مناظرات و انتقادات منتشر شود در فهم انديشه هاي دكتر نصر كمك فراواني خواهد كرد . البته بعضي از اين مناظرات مكتوب نيست، بلكه به صورت راديو و تلويزيوني است كه فيلم آنها موجود است . ما براي اين مناظرات نيز بايد ظرفيتي بوجود آوريم تا مثلا به صورت زير نويس و ترجمه هاي همزمان در اختيارعلاقمندان قرار بگيرد. چون گذشته  از مضمون موجب ايجاد نشاط علمي خواهد شد . هر چند در فضاي دانشگاههاي ما كار علمي صورت مي گيرد ، اما آن  نشاط و حركت كه تاثيرگذار در توسعه علمي باشد، وجود ندارد. بنابراين، انتشار اين انتقادات سبب ايجاد نشاط و تحرك خواهد شد.

من در تلاش هستم كه در بعد از انقلاب كشور ما بتواند از حضور ايشان بهره مند شود و براي اين كار هم دلايل كافي دارم . چون ايشان امروزه در دنيا فردي است كه تفكر سنتي را ترويج مي كند   و ما امروزه به اين تفكر سنتي در جامعه نيازمند هستيم و اين تفكر را نيز هر كسي نمي تواند  نمايندگي و بيان  كند ، اما ايشان اين توانايي را دارد و توانسته در دنيا اين كار  را انجام دهد .  اميدواريم  شرايطي فراهم شود كه ما بتوانيم از حضور ايشان در داخل كشور هم  بهره مند شويم.

* يكي از انتقاداتي كه بر ايشان وارد است كاهش مقالات و كتابهاي ايشان به زبان فارسي است .

- بله، اين ايشان  اين انتقاد را   وارد مي دانند. البته شرايط خارج از كشور و دانشگاه ها و نگاه به جهان و اسلام تا حدي دغدغه و اولويت فكري  ايشان را به آن سمت جهت داده است . اما به نظر من هم اينگونه نقدها مطرح است .  مقالات ايشان  بعد از انقلاب به زبان فارسي بسيار كم شده است. يعني ، ايشان به ندرت به زبان فارسي مقاله اي نوشته اند. البته تعدادي مصاحبه ها و سخنراني هايي به زبان فارسي از ايشان از روي نوار پياده شده است. اما همان طور كه مي دانيد اين دست مطالب را در زمره مقالات علمي و تحليلي نمي توان قلمداد كرد. البته به نظر من فضاي خارج از كشور يكي از موانع انجام چنين كاري توسط ايشان بوده است. اما همان طور كه شما فرموديد جاي اين گلايه باقي است. چون حتي به اعتقاد خود ايشان زبان فارسي داراي ويژگي هايي است كه جهت انتقال برخي از مفاهيم از ديگر زبانها كارآمد تر مي باشد. مثلا ايشان « لطافت روحاني » و معنويات فردي را جزء مفاهيمي مي دانند كه نياز به اصطلاحاتي دارند كه بتوانند اين مضامين را حمل كند و اين الفاظ در همه زبانها به راحتي پيدا نمي شود و زبان فارسي به دليل اينكه داراي انعطافي در زمينه لطافت و شعر و عرفان دارد، اين توانايي را دارد. البته در قالب مباحث فلسفي نيز به نحو ديگري چنين توانايي هايي وجود دارد. يكي ديگر از دلايل كاهش آثار ايشان به زبان فارسي  كمبود فرصت و زمان است . فضاي تدريس و تحقيق و مباحثه در دانشگاهها ي آمريكا همه وقت ايشان را به خود اختصاص داده است .

* با توجه به مسووليت شما در صدا وسيما ، آيا فكر نمي كنيد كه طرح مباحث ايشان در كنار ساير بحثها ، به نشاط و تحركي كه لازمه يك جامعه علمي است دامن بزند ؟

بله ، قطعا همين گونه است . در چند سال پيش ما دو برنامه يكي راجع به پلوراليسم  ديني  و يكي هم راجع به گفتگوي تمدنها در راديو پخش كرديم .  وقتي ما اين دو برنامه را از راديوي جمهوري اسلامي پخش كرديم ، در برخي از روزنامه ها راجع به آن مطالب بسيار بدي نوشته شد.  در اوايل انقلاب  شرايط به گونه اي نبود كه بتوان از چنين شخصي ياد كرد چون اسم ايشان در رديف كساني كه متعلق به گروه هاي فراماسون بود قرار داشت، در حالي كه چنين سوابقي هيچ كدام درست نيست. اما، به فرض  كه چنين موضوعاتي نيز درست باشد ،  در ارزيابي كارنامه ايشان بايد به خدمات شان كه بسيار زياد است  توجه شود .

* دكتر نصر علاوه بر تاليف كتابهاي فلسفي و عرفاني داراي اشعاري نيز هستند كه به زبان انگليسي سروده شده و منتشر شده است . آيا ايشان به زبان فارسي نيز شعر گفته اند ؟  

- بله، اما اشعار فارسي ايشان متفرق است . يعني هم به لحاظ كيفي و هم از لحاظ كمي به اين مقدار كه ايشان بخواهد آن را چاپ كند نيست. اما همان طور كه شما فرموديد به انگليسي اين كار انجام شده است . البته اين شعري كه در اول اين كتاب وجود دارد از سروده هاي خود ايشان است كه با يك توجه روحاني به اديان سروده شده است و نمايشگر ديدگاه معنويت گرايي است كه ايشان نسبت به اديان دارد .