خشکسالی در راه ایران ؛ گزارش خبری-تحلیلی مهر

خشکسالی جزء‌ بلایای طبیعی نامحسوس است. گر چه تعاریف متفاوتی برای این پدیده ارائه شده لیکن در کل حاصل کمبود بارش در طی یک دوره ممتد زمانی معمولا یک فصل یا بیشتر است، این کمبود منجر به نقصان آب برای برخی فعالیتها، گروه ها و یا یک بخش زیست محیطی می شود.

چشم انداز کم آبی در ایران

با توجه به اینکه در ماه های ابتدایی نیمه دوم سال 86 بسیاری از دستگاه های دست اندرکار در موضوع آب و خشکسالی خبر از سالی همراه با 20 درصد کاهش بارندگی برای ایران داده بودند اما آمارهای اواخر بهمن به نحوی بود که 25 درصد کاهش را نشان مید اد و اسفندماه نیز خشک ترین ماه های سال در 40 سال اخیر برای کشور رقم خورد.

این درحالی است که مسئولان وزارت نیرو پیش بینی کرده بودند که امسال نیز جزء سالهای نرمال آبی قرار گیرد چراکه در 40 سال اخیر معمولا دوره های خشکسالی و ترسالی 5 تا 7 ساله است و براساس آمارها امسال باید یکی از 5 یا 7 سال نرمال کشور رخ می داد اما این طور نبود و بسیاری از استانهای ایران هم اکنون در مرز خشکسالی به سر می برند.

بنابر اعلام مسئولان وزارت نیرو، 50 درصد سالها در ایران سالهای خشکسالی است که امری غیرمترقبه نیست ولی کشور در سال جاری منتظر خشکسالی نبوده است چراکه در دوران سالهای ترسالی به سر می بریم و دوره خشکسالی در 2 سال  قبل پایان یافته است.

براساس آمارها، در مجموع می توان گفت که در این مدت 100 میلیارد مترمکعب کاهش بارش را نسبت به متوسط داشته ایم ولی برداشت عمومی مردم با توجه به بارندگی های زمستان اخیر چیز دیگری است؛ این درحالی است که کشور با 20 میلیارد مترمکعب کاهش روان آب مواجه بوده است.

آمارها نشانگر این است که 25 درصد بارش ها در پاییز، 50 درصد در زمستان و 25 درصد در فصل بهار رخ می دهد که حتی اگر بهار پربارشی را داشته باشیم قطعا نمی تواند 100 میلیارد مترمکعب کاهش را جبران کند. البته موضوع دیگر بحث درجه حرارت است که براساس اعلام سازمان هواشناسی از 12 سال گذشته، 11 سال گرمتر از حد نرمال بوده است و پیش بینی می شود که امسال یک درجه گرمتر از سال قبل باشد پس باید موضوع تبخیر در دریاچه ها و افزایش مصرف خانگی را نیز جدی گرفت.

هم اکنون، در شمال غربی کشور 20 درصد و در اصفهان و خوزستان 50 درصد، میزان بارشها کاهش یافته است. این درحالی است که زاینده رود، کرخه و کارون بیشترین آسیب را در میان حوضه های آبریز داشته اند.

در مورد روستاها نیز حدود 8 هزار روستا به دلیل کمبود آب یا عدم کیفیت آب، در ماه های خاصی از سال آبرسانی با تانکر صورت می گیرد که البته طرحهایی برای آبرسانی ثابت به آنها پیش بینی شده که اغلب آنها تا پایان سال 88 به بهره برداری می رسد.

بر این اساس برآورد ما این است که 6 هزار روستا مورد توجه ویژه قرار گیرد، به عبارتی می توان گفت که 120 شهر و 6 هزار روستا ممکن است در معرض تهدید کمبود منابع آبی قرار گیرند و به نوعی از خشکسالی متاثر شوند.

قرار است بخش اعظم محدودیت ها برای آب کشاورزی اعمال می شود که بر این اساس پیش بینی می شود که بخش کشاورزی با محدودیت و خسارت ناشی از خشکسالی مواجه شود، ضمن اینکه عشایر و دامها نیز تحت تاثیر قرار می گیرند، بر این اساس آئین نامه ای در دولت به تصویب رسیده و ستاد حوادث غیرمترقبه نیز شرایط آنرا برای مقابله با خسارتهای احتمالی ناشی از خشکسالی به زودی اعلام می کند.

براساس اعلام وزارت نیرو، میزان الگوی مصرف 22 تا 28 مترمکعب در ماه است که برای نقاط گرمسیر، سردسیر، پرآب و کم اب متفاوت است. این درحالی است که برآوردها این است که برای اجرای طرحهای اضطراری بخش آب برای مقابله با خشکسالی 150 میلیارد تومان از منابع داخلی وزارت نیرو هزینه شود.

نگاهی به وضعیت سدها و بحرانی‌ترین مخازن آبی کشور در سال 86

با توجه به اینکه سال 86 به لحاظ وضعیت بارشها سالی در حد نرمال بود اما تعدادی از سدها و مخازن آبی کشور در آستانه بحران قرار داشتند که با وجود کاهش بارندگی در سال آبی 87-86 به نظر می رسد باید منتظر وضعیتی فراتر از آمارهای سال گذشته در خصوص وضعیت سدها و بحرانی ترین مخازن آب کشور بود.

درسال 86 عمده ذخیره‌های آبی کشور در سدهای کرخه به میزان 5/3 میلیارد مترمکعب، دز به میزان 8/2 میلیارد مترمکعب، شهید عباسپور به میزان 4/2 میلیارد مترمکعب، کارون 3 به میزان 8/ 2 میلیارد مترمکعب و مارون به میزان 2/ 1میلیارد مترمکعب اعلام شد و استانهای هرمزگان و کرمان در وضعیت بحران تامین آب قرار داشتند اما امسال به نظر می رسد استانهایی نظیر خوزستان، اصفهان و چند استان دیگر نیز به این جمع بپیوندند.
 
البته در مقابل موقعیتهای مطلوب بارندگی که سال گذشته برای کشور به وجود آمد اما همه نقاط کشور وضعیت مناسبی نداشت و سدهایی نظیر میناب در استان هرمزگان، بیشترین مشکل را به لحاظ کمبود منابع آبی داشت؛ چراکه علیرغم گنجایش این سد به میزان 340 میلیون مترمکعب تنها 52 میلیون مترمکعب آب در آن ذخیره شده که به نسبت سال 85-84 آب کمتری در آن ذخیره شده است.

2 میلیون نفر از جمعیت جهان در بحران بی‌ آبی

برطبق آمارهای بین المللی هم اکنون 2 میلیون نفر از جمعیت دنیا با بحران کم ‌آبی مواجه هستند. آب مهمترین عنصر حیات انسان است که به صورت گسترده مورد استفاده همگان قرار می گیرد؛ این درحالی است که عناصری نظیر عدم مدیریت و تغییرات آب و هوا نیز باعث شده تا امروز با کمبود آب برای میلیونها انسان در روی کره زمین مواجه باشیم.

این امر بستر فقر را تشدید کرده است بنابراین باید توجه کرد که اگر قرار بر نجات نسل آتی از این معضل باشیم، باید با معضل کمبود آب شیرین مبارزه کرد تا بتوان رفاه اقتصادی و اجتماعی را برای همگان فراهم کرد.

تجارب اخیر سازمان های بین المللی نشانگر این است که کمبود آب باعث کاهش کیفیت حیات در بسیاری از کشورها شده این درحالی است که تقاضا برای آب در دنیای حاضر سه برابر رشد جمعیت بوده است که نشانگر اهمیت آب و مسائل جانبی آن است که لزوم توجه بیشتر به این مفهوم حیاتی را گوشزد می کند.

در حال حاضر 2 میلیون نفر از جمعیت دنیا از کمبود آب رنج می برند. به همین منظور کشورها باید برنامه ای مدون برای جلوگیری از این گونه مسائل داشته باشند. در این راستا ایران مدیریت منابع آب را در دستور کار خود قرار داده و بودجه لازم برای پروژه ها را اختصاص داده و پیش بینی لازم را در زمینه آب در آینده داشته است.

بخش عمده ای از جمعیت ایران در روستا ساکن هستند و باید به رشد درآمد و بهبود شرایط زندگی آنها کمک کرد اما این نیاز به تلاش علمی برای کاهش فقر در این مناطق دارد تا اطمینان حاصل شود که مناطق روستانی نیز سهم عادلانه ای از فرآیند تصمیم گیری های کشور داشته باشند.

مناطق کم‌ آب در حال گسترش

مطابق آمار سازمان ملل امروزه در دنیا 8/2 میلیارد نفر با کمبود آب روبرو هستند و تعداد مناطق کم‌ آب در حال افزایش است. تا سال 2025 دو سوم جمعیت دنیا در کشورهایی زندگی خواهند کرد که دچار کمبود آب هستند. این وضعیت برای کشورهایی چون ایران که هم اکنون نیز با کم ‌آبی و ضعف مدیریت منابع آب دست به گریبانند می‌تواند بسیار نگران‌ کننده باشد.

حرکت پرشتاب ایران به سمت کم آبی

به گزارش مهر، دنیا به سمت کم آبی جریان دارد و کشورهایی نظیر ایران با سرعت بیشتری این روند را طی می کنند. سازگاری با کم آبی واقعیت امروز جهان است و علیرغم اینکه آب قدمتی به طول تاریخ دارد؛ اما باید اذعان داشت که از دهه آخر قرن بیستم تا به امروز موضوع آب به اندازده تمام تاریخ آن با چالش و توجه مواجه بوده است.

بر این اساس پیش بینی می شود که در دو دهه آتی از هر سه نفر دو نفر دغدغه و استرس تامین آب خواهند داشت؛ این درحالی است که طبق آمار از جمعیت دنیا 2/1 میلیارد نفر از آب سالم و بهداشتی و تنها 4/2 میلیارد نفر از سیستم دفع بهداشتی فاضلاب برخوردار هستند. همچنین روزانه سه هزار کودک براساس کم آبی و مشکلات بهداشتی از دنیا می روند.

با گذشت بیش از یک دهه آب به کالایی اقتصادی ،اجتماعی، سیاسی و امنیتی تبدیل شده  که در این میان بسیاری از کارشناسان آب را مایه ثبات امنیت، اجتماعات و اقتصاد ملتها می دانند.

دوسوم کرده زمین را آب در برگرفته است، از این میزان تنها 3 درصد آب شیرین و سه چهارم آن نیز به لحاظ اقتصادی قابل دسترس نیست؛ بنابراین می توان گفت که 14 هزار کیلومتر مکعب آب در دریاچه ها، رودخانه ها، نهرها و زیرزمین جاری است. این به این معنا است که اگر تمامی آبهای جهان را به عنوان یک گالن در نظر گیریم میزان آب شیرین آن تنها یک قاشق چایخوری است.

طبق آمار یونسکو پیش بینی می شود که در سال 2030 جمعیت جهان به 1/8 میلیارد نفر و در سال 2050 این رقم به 3/9 میلیارد نفر برسد؛ لذا افزایش تقاضا برای آب به لحاظ افزایش جمعیت و تغییر شیوه زندگی حتمی است. از سوی دیگر به دلیل دخالت بی حساب بشر در طبیعت پیش بینی می شود که سالانه 450 میلیارد مترمکعب فاضلاب خانگی و صنعتی وارد پیکره آبی دنیا شود.

دنیا به سمت کم آبی در حال حرکت است. 40 درصد جمعیت جهان در کشورهای خشک و نیمه خشک زندگی می کنند که این خود بحرانی پیش روی جهان است. در این میان 85 درصد ایران در منطقه نیمه خشک، خشک و فراخشک قرار دارند که تنها معادل یک سوم متوسط جهانی، بارش دارد؛ همچنین یک سوم منابع آب تجدیدپذیر را در اختیار دارد.

دنیا به سمت کم آبی جریان دارد و کشورهایی نظیر  ایران با سرعت بیشتری این روند را طی می کنند بنابراین برای زندگی سالم گریزی چون پرداختن به این چالش وجود ندارد. در نتیجه باید باور کنیم غیر از سازگاری با کم آبی چاره ای نداریم.

ضرورت جلوگیری از سرریز آب در برخی سدها

سال گذشته با وجود پر شدن مخازن تعدادی از سدهای کشور اما بسیاری از شهرهای اطراف این سدها با مشکلات کم آبی شدید مواجه بودند. که از نمونه آن می توان سد جگین در شرق میناب، سد ساوه و سد جیرفت را نام برد که علیرغم بارندگی های مطلوب، اما مخازن آنها به طور کامل پر نشده بود که این امر لزوم  مدیریت مناسب بر روی این سدها و امثال آنها را می طلبد.

بهره گیری از قنات در تامین آب

به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، ایران نه تنها از تجربیات کهنسال خود در مدیریت آب به خوبی استفاده نکرده که در نگهداری از سیستم کارآمد و دیرینه‌ قنات نیز اهمال می ‌کند. این درحالی است که در حال حاضر بیش از ۵۰۰ رشته قنات در تهران شناسایی شده که از این تعداد ۱۲۰ رشته فعال و مابقی در حالت نیمه فعال و متروکه هستند.

این درحالی است که تعداد رشته قناتهای ایران از 20 تا 35 هزار ذکر شده و مشخص نیست چه تعداد از آنها فعالند که می توان با فعال کردن آنها قسمتی از آب مردم را تامین کرد..
 
ایران و مدیریت خشکسالی

 پنجمین گزارش بانک جهانی از وضعیت آب در خاورمیانه و شمال آفریقا نشانگر این است که اغلب کشورهای منطقه با مشکل کم‌ آبی روبرو هستند. تعدادی از کشورها از جمله ایران در صورت مدیریت بهینه آبی که در اختیار دارند می‌توانند بحرانها را مهار کنند. مطابق آمار بانک جهانی ۸۵ درصد آب موجود در منطقه صرف فعالیتهای کشاورزی می ‌شود که بخش عمده‌ آن هدر می ‌رود.
 
در حالیکه برخی از کشورها از جمله مراکش، الجزایر و مصر در زمینه مدیریت منابع آب سیاستهای موثری اتخاذ کرده ‌اند کشورهایی مانند ایران هنوز در ابتدای راه هستند. به گفته کارشناسان حدود 30 درصد آبهای ایران در آبیاری و کشاورزی هدر می ‌رود. میزان هدر رفت آب تصفیه شده نیز در استانهای مختلف از 30 تا 43 درصد گزارش شده است.

پیش بینی می‌شود خشکسالی حداقل به 50 درصد کشت آبی و دیم کشور خسارت زند. به گفته رسول زرگر، معاون وزیر نیرو برای تامین آب 120 شهر و 6 هزار روستایی که با محدودیت منابع آب روبرو می‌شوند برنامه ‌ای اضطراری تدوین شده که حفر چاه های جدید و تخصیص آب از بخش کشاورزی به بخش شرب دو محور اصلی آن است.

در همین حال، هیئت وزیران نیز در جلسه مورخ 11/1/1387 به استناد اصل یکصد و سی و هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران تصویب نمود: کارگروهی متشکل از معاون برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رئیس‌جمهور و با حضور وزرای جهاد کشاورزی، امور اقتصادی و دارایی، کشور و رییس دفتر مناطق محروم کشور، مناطق مشمول خشکسالی در سال 1387 را مشخص و به وزارت امور اقتصادی و دارایی اعلام نماید.

وزارت امور اقتصادی و دارایی هم مکلف است نسبت به استمهال بدهیهای بانکی کشاورزان و دامداران در مناطق یادشده اقدام و امکان دریافت مجدد وام توسط افراد یادشده را فراهم نماید.

خشکسالی در کمین همسایگان ایران

علاوه بر ایران، کشورهای همسایه نیز به دلیل کاهش بارندگی با کم آبی و خشکسالی در برخی نقاط مواجه شده اند که افغانستان نیز جزء این کشورها قرار می گیرد. عدم ریزش باران در فروردین ماه سال 87 نگرانی شدید را بین کشاورزان و مردم کشور به وجود آورده است و اخیرا  وزارت انرژی و آب این کشور نیز، پروژه های بند آبی را جهت آبیاری کشتزارهای کشور شروع کرده که البته راه اندازی آنها زمانبر است.

افغانستان یکی از کشورهایی است که همه ساله ده ها تن بر اثرحوادث طبیعی و یا خشکسالی جانشان را از دست داده اند.