زنان بر بستر سفر و حرکت؛ مرور کارنامه علیرضا رئیسیان

به گزارش خبرنگار مهر، در کارنامه فیلمسازی رئیسیان حضور محوری زنان بر بستر حرکت و سفر که در پی خود رسیدن به شناختی درونی را به همراه دارد، مولفه‌‌های مشترک را به خود اختصاص می‌دهند.

رئیسیان فارغ‌التحصیل کارگردانی دانشکده صدا و سیما و دارای نشان درجه یک هنری از وزارت ارشاد است. او فعالیت در سینما را با دستیاری کارگردان در فیلم‌های کوتاه آغاز کرد و از فعالیت‌های او علاوه بر فیلمسازی می‌توان به ریاست کانون کارگردانان سینما، عضویت در شورای عالی سیاستگذاری خانه سینما و شورای صدور پروانه ساخت ارشاد و ...  اشاره کرد.

پرونده هاوانا

"ریحانه" با فیلمنامه رئیسیان سال 68 به عنوان اولین فیلم کارنامه وی ثبت شد. این اثر از معدود فیلم‌های دهه 60 سینمای ایران است که زن و مسائل او را محور اصلی قرار می‌دهد و نگاهی آسیب‌شناسانه به این حضور دارد. فیلم به نوعی موقعیت بغرنج زن را در جامعه مردسالار به تصویر می‌کشد؛ جامعه‌ای که مکانی امن برای یک زن تنها نیست و مردان چشم طمع به او دارند.

فیلم علاوه بر وجوه ذکر شده که در میان فیلم‌های همدوره خود به چشم آمد، از حضورهای اولیه و قدرتمند فاطمه معتمدآریاست که زمینه‌ساز حضور محوری او در نقش طیف‌های گسترده زنان ایرانی می‌شود. مکمل شدن حضور متفاوت معتمدآریا با شخصیت برجسته زن در "ریحانه" از عواملی است که کمک می‌کند این فیلم در میان عمده آثار مردانه که زن را در حاشیه داشتند، برجسته و تفاوت‌هایش دیده شود. مجید مظفری و اکبر عبدی از دیگر بازیگران این فیلم بودند.

"سفر" با فیلمنامه‌ای از عباس کیارستمی سال 73 با پنج سال وقفه ساخته شد. فیلم به نوعی ادامه دهنده جرقه‌های آغازین حضور برجسته فاطمه معتمدآریا این بار در نقش زن / مادری است که به گونه‌ای بطئی از حاشیه و متن قالب کلیشه‌ای خود به تنگ آمده و در انتها راهی جز ترک نمادین خانواده و رفتن بر بلندای کوه در میان مه برایش باقی نمی‌ماند.

فیلم به گونه‌ای پرداخته شده که وسواس‌ها و حساسیت‌های زن در مقابل نگاه خنثی شوهر به سنگ می‌خورد. خانواده‌ای شهر را به خاطر بمباران ترک کرده و در جستجوی خانه‌ای در روستاهای شمال هستند. مولفه حرکت و سفر که در پی خود رسیدن به شناخت حتی به گونه‌ای درونی و بطئی را به همراه دارد، مولفه‌ای است که در فیلم بعدی رئیسیان هم مورد توجه قرار گرفته است.

هر چند در "سفر" وجوه دراماتیزه حضوری بیشتر دارند و این بار هم تصادفی ناگهانی استعاره‌ای است از تلنگری که به ذهنیت شخصیت‌ها بخصوص زن وارد می‌شود و او را به باوری ورای زندگی روزمره می‌رساند. معتمدآریا و داریوش فرهنگ در نقش این زوج حضوری باورپذیر دارند و سکانس پایانی فیلم که حرکت سوررئال زن برای رفتن در میان مه را به دنبال دارد، در حالی که نوزاد به عنوان نشانه‌ای از دنیای عینی می‌خواهد مانعش شود، از صحنه‌های فراموش نشدنی فیلم است.

"ایستگاه متروک" با فیلمنامه‌ای از کامبوزیا پرتوی این بار با هفت سال وقفه سال 80 ساخته شد. فیلم با وامداری به عنصر سفر و حرکت، این بار زوج فیلم را در مسیری خاص و البته استعاری از شناخت یکدیگر قرار می‌دهد. مهتاب و محمود که پس از سال‌ها زندگی مشترک صاحب فرزند نشده‌اند، در راه سفر زیارتی به مشهد به واسطه برخورد با یک آهو از یک روستای دورافتاده سر درمی‌آورند.

حضور یکروزه مهتاب که بواسطه یک اجبار نمایشی امکانپذیر شده در ادامه روندی غیردراماتیک را برای رسیدن او به آرامش تدارک می‌بیند. وقتی مهتاب تبدیل به معلم یکروزه تنها کلاس درس روستا می‌شود و بین او و بچه‌ها و همچنین زنان و مردان روستا رابطه عاطفی ایجاد می‌شود. فیلم بسیار مدیون چینش اتفاقات به ظاهر ساده در کنار هم است که از جنس خاص فیلمنامه نشأت گرفته و سیر پیچیده درونی شخصیت زن را به واسطه همین مولفه‌های ساده و قابل باور، تصویر می‌کند.

حضور لیلا حاتمی در نقش مهتاب هر چند یادآور نقش مشابه او در فیلم "لیلا" داریوش مهرجویی است که زنی عاشق و در حسرت بچه‌دار شدن است، اما سردی فزاینده این شخصیت که به واسطه برخورد با مردم روستا ترسیم می‌شود و برخی جزئیات  او را از کاراکتر لیلا متفاوت می‌کند.

"پرونده هاوانا" با فیلمنامه فرهاد توحیدی در سال 84 با یازده سال وقفه ساخته شد. فیلم همچنان بر محوریت درگیری های یک زن می‌گذرد اما زنی کنشمند و فعال که شغل خبرنگاری او را در معرض ارتباطات گسترده و البته مسئله‌دار قرار می‌دهد. زنی که به واسطه نزدیک شدن به یک موضوع حساس، مجبور می‌شود وارد بازی‌های پیچیده‌تر شود و بخش دیگری از حضور خود را به نمایش بگذرد.

حضور نیکی کریمی در نقش این زن از نقاطی است که حضور زنانه را در آثار رئیسیان متنوع می‌کند و در این میان قرار گرفتن او در مقابل امین تارخ در نقش مردی که وارد بازی‌های پیچیده شده، موقعیت محوری فیلم را پرالتهاب می کند. موقعیتی که در کارنامه این فیلمساز تازگی دارد که بخش عمده پتانسیل در عمق و لایه‌های زیرین موقعیت حضور دارد.

شاید همین وجه موجب شده که او با فاصله گرفتن از فضایی قابل انتظار، به سوی ترسیم فضایی آشفته و مغشوش پیش برود که بیش از هر چیز مدیون بازنمایی قابل باور از مسئله محوری است که بازی‌های پشت پرده مسائل اقتصادی و سیاسی و فساد پشت پرده آن را برملا می‌کند. چیزی که بیشتر به عنوان مک گافین برای پیشبرد موقعیت محوری کارکرد دارد ولی در همین اندازه هم نمی‌تواند ظاهر شود. به این ترتیب ابهام در روابطی پیچیده موج می‌زند که به کلافی سر در گم می‌ماند.

برنامه مروری بر زندگی و آثار علیرضا رئیسیان در سینماتک موزه هنرهای معاصر تهران از پنجشنبه 29 فروردین ساعت 30/16 با نمایش آثار این فیلمساز آغاز شد. فیلم‌های "ریحانه" و "سفر" 29 و 31 فروردین، "ایستگاه متروک" پنجم، "پرونده هاوانا" هفتم و "ملک ری و حسینیه‌ها" 12 اردیبهشت به نمایش درمی‌آیند.