تئاتر تجربی کار هنرمندان حرفه‌ای است / خطر رسمی شدن تئاتر تجربی را تهدید می‌کند

به گزارش خبرنگار مهر، پسیانی در این نشست درباره تعریف تئاتر تجربی گفت: ما کاملا در تعاریف دچار سوء تفاهم هستیم و به نظرم نیاز نیست برای هر چیزی تعریف بخواهیم. تئاتر تجربی کار آدم‌های حرفه‌ای است و ربطی به هنرمندان آماتور و دانشجو ندارد. من وقتی کار حرفه‌ای را در تئاتر را شروع کردم به فعالیت در تئاتر تجربی پرداختم.

وی درباره کارگاه نمایش یادآور شد: دشمنان دانا از آبان 83 که کارگاه افتتاح شد تمام کارهای آن و حتی مناسبات شخصی را کوبیدند و بعد از آن هم دوستان نادان با تعاریف بی‌معنا و کار سطحی نقشی بسزا در این تخریب داشتند. بعد از رفتن من از کارگاه نمایش کارهایی که آنجا انجام شده بود باعث شد ما مدت‌ها ما خود را ترمیم کنیم تا ببینیم تئاتر تجربی چیست.

پسیانی افزود: در رسانه‌ها نیز با استناد به اخبار و اطلاعات قدیمی عملکرد من را زیر سئوال بردند. اینها تقسیم‌بندی‌هایی است که هیچ نوع دانشی جز سوء نظر پشت آن نیست. این سوء نظر و سوء تفاهم باعث شد تئاتر تجربی به گوشه رینگ کشانده شود. بارها به شوخی گفتم تئاتر تجربی در همه جای دنیا تئاتری پرخاشگر به تئاتر قراردادی است. در حالی که در کشور ما تئاتر قراردادی پرخاشگر به تئاتر تجربی است.

این هنرمند با بیان اینکه در کشور هیچ سیستمی برای حفظ و حمایت از تئاتر تجربی وجود ندارد گفت: چیزی که وجود دارد اتفاق خودجوش بین هنرمندان است، چه نسل میانه و چه نسل جدید که در تئاتر وجود دارد. وقتی می‌بینیم این طرز تفکر ادامه دارد دیگر تبدیل شدن کارگاه نمایش به یکی از سالن‌های تئاتر شهر زیاد نگران‌کننده نیست، زیرا شاهدیم که این جریان در ذهن هنرمندان جوان تئاتر نیز وجود دارد و مانند قطاری است که به راه خود ادامه می‌دهد.

فرهاد مهندسپور نیز درباره تعریف تئاتر تجربی گفت: من حدود هفت سال است کار نکرده، گروه ندارم و علاقه‌ای هم به کار کردن ندارم. اما اگر دنبال تعریف هستیم و منظورمان حدود و ثغور تئاتر تجربی را معلوم می‌کند باید بدانیم تئاتر تجربی تعریف شدن را نمی‌پذیرد و ما هم در دنیایی زندگی می کنیم که تعاریف توصیف کننده یا محدود کننده نیستند.

وی افزود: شاید بهتر باشد به جای تعریف تئاتر تجربی این سئوال را مطرح کنیم که چه لزومی به وجود تئاتر تجربی است. اینکه تئاتر تجربی تئاتری حرفه ای است یا نه امری بدیهی است زیرا تئاتر تجربی تئاتری حرفه‌ای است. اما این سئوال مطرح می شود که آیا در کشور ما تئاتر تجربی به عنوان یک پدیده نمایشی و دیدنی در کنار جریان تئاتر رسمی پذیرفته هست یا نه.

مهندسپور یادآور شد: در نقاط دیگر دنیا همه چشم به این دارند که در تئاتر تجربی چه راه تازه ای برای تئاتر باز می شود ولی در کشور ما اینگونه نیست. ایده هایی که ما در تئاترمان داریم برای انسان و قرن امروز ناکارآمد است. زمانی که کارگاه نمایش راه اندازی شد برخوردهای ناشایستی با آن شد و حال که کارگاه تعطیل شده اکثرا می گویند چرا این اتفاق افتاد. این آشفتگی نشاندهنده این است که زمینه تئوریکی که در آن به تئاتر تجربی، جریان رسمی تئاتر و تئاتر ملی نگاه می کنیم زیاد درست نیست.

همایون غنی‌زاده نیز که در این نشست حضور داشت گفت: من بارها گفته ام ادعایی ندارم که تئاتر تجربی کار می کنم. البته تلاش می کردم تئاتر تجربی کار کنم ولی با توجه به ظرفیت های موجود در تئاتر و مدیران تئاتری ما این کار برای من شدنی نیست. من معتقدم کار تجربی با توجه به استانداردهایی که ما به آن اعتقاد داریم در این شرایط بسیار سخت است.

وی ادامه داد: این روزها تئاتر تجربی و حرفه ای را از هم جدا می دانند در حالی که تئاتر تجربی می تواند حرفه ای هم باشد. این روزها وقتی دوستان تئاتری رابطه ای بین نمایشی که می بینند با شیوه هایی که می شناسند پیدا نمی کنند آن اثر یا آثار را کاری تجربی می نامند که این امر باعث شده ما با خیلی از گروههایی مواجه شویم که به آنها گفته می شود تجربی کار می کنند. چرا باید وقتی کاری کمی متفاوت است گفته شود که کاری تجربی است؟

اصغر دشتی یکی دیگر از کارگردانان جوان تئاتر تجربی گفت: به نظر من تئاتر تجربی در واقع یک روش تولید تئاتر است. ما متأسفانه در دو تعریف گرفتار شده ایم که در اصل از بی تعریفی به این دو تعریف رسیده ایم. وقتی چیزی وجود ندارد هر کس با هر پدیده ای که برخورد می کند با چیزی که نمی شناسد آن را مقایسه می کند. به دفعات دیده شده نسبت به پدیده هایی که ادعای گروه تولیدکننده نیز کار تجربی نیست موضع گرفته و اعلام می شود که کار اثری تجربی نیست.

وی افزود: در این شرایط بلافاصله تئوری هایی صادر می شود و ما ارجاع داده می شویم به تجربه های چند دهه گذشته اروپا و مدام با عناوین و اسامی هنرمندانی قیاس می شویم که دورانشان گذشته و در اصل مختصاتی که آنها در آن به تولید تئاتر می پرداختند با مختصات ما شباهت ندارد. تعریف دوم نیز که با آن مواجهیم و به نسل ما تحمیل می شود این است که کار تجربی کار کسانی است که تمام سبک ها و شیوه های تئاتر را تجربه می کنند و بعد به تئاتر تجربی برمی‌گردند.

پسیانی درباره اینکه هنرمندی که می خواهد وارد کار تجربی شود باید روش های دیگر را تجربه کرده باشد گفت: این جمله که هنرمند تجربی کسی است که همه شیوه های مختلف را تجربه کرده به نظر من به نوعی جوانکشی و از بین بردن نیروی جوانان است. فردی ممکن است تجربیات دیگران را پایه کار خود قرار دهد و تجربه خود را روی آن بنا کند. کس دیگری ممکن است با یک تجربه نوین در جهت تخریب تجربیات گذشته برآید که خود این تخریب نیز سازندگی را به همراه خواهد داشت.

وی تأکید کرد: به نظر من به خاطر کمبود سالن، کمبود بودجه، حذف کردن این گونه نمایشی و بدهکار نبودن به جوانان بااستعداد که می خواهند وارد دنیای تئاتر شوند از این جمله استفاده می شود. کسانی در تئاتر تجربی هستند که در سطح کار می کنند و البته ایرادی ندارد. فقط می گویم این شیوه را فقط به لحاظ سطحی نگاه نکنند و ببینند تئاتر تجربی چگونه در عرض حرکت می‌کند.

پسیانی یادآور شد: تئاتر تجربی دارای حرکت عرضی است درست مثل سیاه بازی. همه ما تئاتر کار می کنیم اما شیوه ای که در تمرین پیش می گیریم باعث می شود بگوییم کاری تجربی یا قراردادی است. تئاتر تجربی پر از جسارت، ابداع و اتفاقاتی است که در تئاتر قراردادی به طور معمول وجود ندارد. به طور کلی  تئاتر تجربی تئاتر ریسک است.

این کارگردان تئاتر درباره تماشاگر تئاتر تجربی گفت: تماشاگری که به جای اعتماد به ذهن خود و دقیق دیدن، حرف های من را قبول کند این حق را به من می دهد که به وی دروغ بگویم. در عین حال تماشاگری که حرف مرا باور نکند کار مرا سخت کرده و باعث لذت بردن من می شود. من برای این مخاطب تئاتر می‌سازم؛ برای تماشاگری که به من می‌گوید چیزی از نمایش من نفهمیده و روی ذهن خود اتکا دارد.

مهندسپور هم درباره کپی برداری هنرمندان تئاتر از روی آثاری که به صورت تجربی تولید شده گفت: اگر کپی برداری وجود داشته باشد نشان می دهد ما جریانات فکری و تولیدی مناسب در کنار تئاتر مانند مطبوعات هنری که رویدادها را ثبت کنند، نداریم. اما بدیهی است که انسان ها از هم تأثیر می پذیرند و خودآگاه و ناخودآگاه از آن استفاده می کنند.

وی ادامه داد: ما در ایران در آستانه فعالیت های پیشرو تئاتر یا تئاتر تجربی هستیم. تئاتر تجربی فقط می داند چه کاری نمی‌خواهد بکند و نمی‌داند چه کاری می‌خواهد انجام دهد. گفته می‌شود تئاتر تجربی چون دارای معیار و ملاک خاصی نیست باعث شده تا هر کسی مدعی باشد تئاتر تجربی کار می کند. فرآیندی که در تئاتر قراردادی یا تئاتر روشمند اتفاق می افتد این است که دستورالعمل هایی وجود دارد که طبق آن عمل می شود و به همین خاطر نقد کردن آثار راحت است.

این کارگردان و مدرس تئاتر با بیان اینکه در تئاتر تجربی قراردادی برای ارزیابی کردن وجود ندارد و این مشکل منتقدین و تولیدکنندگان تئاتر تجربی است گفت: مشکل تولیدکنندگان تئاتر تجربی در طول تمرین حل می شود ولی مشکل منتقدین سر جای خود باقی می ماند. یک پیشنهادی که از طرف منتقدین تئاتر تجربی وجود دارد اینکه می گویند کسی که می خواهد در این بخش از تئاتر فعالیت کند باید تئوری های پیشین خود را بداند که حرف درستی است.

مهندسپور اظهار داشت: کسی که در تئاتر رسمی کار می کند نیازی به تئوری ندارد و فقط باید قراردادها را یاد بگیرد. در حالی که هنرمندان در تئاتر تجربی باید تئوری ها را بدانند تا دیگر از آنها استفاده نکنند. هر نمایش تجربه‌ای قابل توجه برای یک کارگردان تجربی است زیرا جزو گنجینه تئوری های وی قرار می گیرد تا دیگر از آن استفاده نکند. به این صورت تکرار در تئاتر تجربی روی نمی دهد.

وی خاطرنشان ساخت: کارگردان تئاتر تجربی بسیار زحمتکش است، بیشتر می بیند، بیشتر می داند و باید داشته هایش بیشتر باشد. کسی که تئاتر تجربی می کند باید کم و بیش با تئوری های مختلف تئاتری که بشر پشت سر گذاشته آشنا باشد، البته نه به این معنا که انواع تئاتر را تجربه کند و بعد وارد تئاتر تجربی شود. کارگردان تئاتر تجربی در دام این مهلکه می افتد که خود را به عنوان صاحب یک سبک و روش تثبیت کند و وقتی این کار را کرد از حوزه تئاتر تجربی فاصله می گیرد.

کارگردان نمایش "دیر راهبان" تأکید کرد: چیزی در تئاتر تجربی برای حفاظت و حراست کردن وجود ندارد. هنرمند تئاتر تجربی معتقد است ما در جهان یکبار مصرفی زندگی می کنیم و هر چیزی که بشر بیان می کند دیگر نباید تکرار شود. اما آیا در تربیت و رفتارهای ما در ایران جهان یکبار مصرف درک می شود؟ این ایده ها در تئاتر تجربی با چیزی که مناسبات اجتماعی ما را تشکیل می دهد همخوانی ندارد و دلیل مخالفت تئاتر رسمی نیز با تئاتر تجربی همین موضوع است.

مهندسپور گفت: نکته اینجاست که دریافت یک انسان به عنوان کارگردان تجربی دریافتی است قابل بیان چون در جهان بیان یکبار مصرفی زندگی می کند، ولی کارگردان تئاتر رسمی فکر می کند پیشاپیش باید تعریف کند تا در مقابل آن موضع بگیرد. در حالی که کارگردان تجربی می گوید من در این جهان زندگی نمی کنم، چیزی نیست به من کمک کند تا خود را بیان کنم جز چیزی که فقط یکبار می توانم فریاد بزنم. برای همین این ایده جهان در حال تغییر تمام انرژی های موجود در تمرینات را ایجاد می کند.

وی افزود: تئاتر تجربی مناسبات خود را بر اساس قراردادها نمی‌سازد بلکه بر اساس چیزهای غیرقابل پیشگویی و بیان نشده می سازد که این باعث ایجاد سوء تفاهم می شود. چون تئاتر تجربی روی عنصر پیش بینی نشدن پیش می رود همیشه احتمال این را می دهد که کسی سرزده وارد تئاتر شود و پیشنهاد پیش‌بینی‌نشده ارائه دهد که خیلی جالب توجه باشد. ما با اینگونه افراد در ایران سر و کار داریم و باید به آنها مجال دهیم.

غنی زاده با بیان اینکه کارگردان تئاتر تجربی نیز حق اشتباه کردن دارد گفت: "به این صورت یک کارگردان تجربی می تواند کارهایی که احتمال اشتباه کردن در آنها وجود دارد را تشخیص دهد. من در حین کار لحظه ای به این فکر نمی کنم که احتمال دارد اشتباهی کنم که تبدیل به فاجعه شود. در کشور ما میزان اشتباههایی که توسط تئاترهای تجربی صورت می گیرد کمتر از اشتباههای تئاتر قراردادی یا رسمی کشور نیست.

دشتی هم در نشست تئاتر تجربی در خبرگزاری مهر درباره تداوم فعالیت های گروههای تئاتر تجربی گفت: "ما چیزی را می سازیم و در چند تجربه آن را به تکامل می رسانیم و بعد به سمت تجربه ای جدید می رویم. گاهی این تجربه ظرفیت لازم را نداشته و آن را ادامه نمی دهیم. گاهی اوقات هم گروه این تفکر را دارد که در راستای کارهای قبلی خود فعالیت می کند ولی دیگران گمان می کنند که این حرکت جهش به تجربه ای دیگر است.

وی در بخش دیگری از صحبت های خود یادآور شد: اخیرا با مصاحبه های فردی یا دسته جمعی نمایشنامه نویسان رو به رو شده ام که به شکل عجیب این نظر را دارند که تئاتر بی کلام و ظاهرا بدون داستان می خواهد در مقابل جریان درام نویسی بایستد. من برای درام نویسی احترام قائلم و همکاران نمایشنامه‌نویس خود را بسیار قبول دارم، ولی دوست دارم تئاتر را اینگونه تجربه کنم و دوستانم به صورت دیگر این کار را می‌کنند. به نظر من دوستان نمایشنامه‌نویس هم مخالفتی با ما ندارند.

دشتی افزود: شاید من در ادامه زندگی خود نیازی به خواندن یک نمایشنامه نداشته باشم ولی تماما به نمایشنامه نویسان و آثارشان احترام می گذارم. در خیلی از تئاترهایی که کار می شود تصمیم گرفته نمی شود که از ابتدا داستانی وجود داشته باشد و نیاز تولید آنها را به این سمت می برد. اما این نشاندهنده این نیست که ما کارگردان های تئاتر تجربی قصد داریم تئاترمان را از کلمه و داستان عاری کنیم.

پسیانی درباره تفاوت تئاتر تجربی با گونه های دیگر تئاتر توضیح داد: "تئاتر کلاسیک و اکسپرسیونیستی و غیره سبک هستند در حالی که تئاتر تجربی یک شیوه برای چگونگی رسیدن است. می توان با تئاتر تجربی یک نمایش کلاسیک یا نمایش های دیگر ساخت. تئاتر رسمی یک تئاتر پذیرفته شده توسط تماشاگری که متوسط است و زیاد جستجوگر نیست و از پای سریال های تلویزیونی به دیدن تئاتر می آید که در همه جای دنیا این شرایط حاکم است و هیچ اشکالی هم ندارد.

وی خاطرنشان ساخت: خطری که ما را تهدید می کند این است که تئاتر تجربی تبدیل به یک تئاتر رسمی تجربی شود. یعنی اینکه من به عنوان کارگردان یک قالب برای تئاتر خود درست کنم. در حال حاضر مدام به این شرایط دعوت می شویم. این زنگ خطر از آنجا به صدا درآمد که زمانی بود که مطبوعات کارهای ما را رد می کردند ولی حالا نظرهای مثبتی درباره ارائه می دهند. این نشاندهنده آن است که ما را در قالب خود پذیرفته اند.

پسیانی ادامه داد: متأسفانه کسی با استفاده از تجربیات دیگران جیز جدیدی را بنا نمی کند. به نظر من تئاتر تجربی باید رها و گسیخته نبوده و ادامه دار و سلسله وار پیش رود. تئاتر تجربی به ذائقه مخاطب نمی پردازد بلکه به ذائقه خود می پردازد. به نظر من هوشمندی، استعداد، دریافت، سرعت انتقال و قدرت تطابق به نظر من مهمترین پارامترهای است که برای کارگردان تئاتر رسمی یا تجربی باید وجود داشته باشد.

مهندسپور در ادامه نشست گفت: اگر درباره مبنا و تئوری های تئاتر رسمی و تئاتر تجربی حرف زده شده و نقد درست صورت گیرد همه چیز درست خواهد بود ولی مشکل ما این است که به جای نقد اثر شخصیت ها یا کارگردان ها را نقد می کنیم. اینگونه به نظر می آید که هدف نقدها ضربه زدن به فرد است. مشکلی که درباره نمایش ها وجود دارد این است که چون به درستی نقد نمی شوند رشدی که مورد نظر است در آنها به وجود نمی آید.

پسیانی در پایان این نشست تصریح کرد: ما باید امکانات فراوان داشته باشیم تا همه کار کنند و حذف فقط از طریق تماشاگر اتفاق بیفتد. ما نیاز به یک گروه داریم که در آن تجربه کنیم. این گروه نیازمند استقرار در مکانی ثابت است تا در آن کار کند. برای این مکان باید بودجه باشد و سیستمی باید ایجاد شود که همه گروهها بتوانند زندگی تئاتری خود را داشته باشند. تئاتر ملی تئاتری است که به صورت ملی حمایت می‌شود. تا وقتی در این شرایط قرار نگیریم تمامی مشکلات ما سر جای خود باقی می ماند.