دینانی در همایش حکمت و عرفان هنری مکتب شیراز: عرفا در الهیات حل مسئله کردند

به گزارش خبرنگار مهر، در نخستین روز از نشستهای علمی "حکمت و عرفان هنری مکتب شیراز" که در مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه برگزار شد، محمد حسن شفیعیان استاد فلسفه و عرفان مدرسه عالی شهید مطهری به قرائت مقاله خود با عنوان "جلال الدین محمدبن اسعد دوانی و نظریه ذوق التأله" پرداخت.

دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی نیز در تأیید سخنان دکتر شفیعیان تصریح کرد: موضوع ذوق التأله بسیار مشکل است و این یکی از فرازهایی است که ما همیشه می گوییم آخرین حرف ممکنه را در عالم، عرفا زدند و فیلسوف هر چه در توحید تلاش کند، سرانجام از عارف یک درجه پایین تر است و ذوق التأله تا زمانی که انسان به مقام عرفان نرسد یا گرفتاری های دوانی یا حتی گرفتاری صدرالمتألهین را پیدا می کند و اشکال همان مبنایی است.

به گفته دکتر دینانی، امام غزالی و امام فخر رازی از متکلمین اشاعره و شکاکانی بودند که در پایان عمر به عرفان گراییدند و در حقیقت عرفا در الهیات حل مسئله کردند.

بر اساس این گزارش، دکتر شفیعیان در تشریح مقاله خود با اشاره به منابعی که نظریه ذوق التأله دوانی در آنها موجود است به عبارت ملاصدرا در جلد اول کتاب اسفار اشاره کرد و گفت: این ذوق التأله با توجه به اصطلاحی که اهل عرفان بر این کلمه دارند باید تفسیر شود. ذوق در نزد اهل عرفان چشیدن معانی است یا به تعبیر فلسفی آن، درک حضوری و علم حضوری به یک مطلب است.

وی نظریه ذوق التأله را برگرفته از سخن عرفا خواند و افزود: دوانی معتقد است که اگر کسی می خواهد به علم حضوری به معنای توحید پی ببرد به چیزی غیر از این نظریه نمی تواند معتقد شود. این نظریه حقیقت درک حضوری از مسئله توحید است از این جهت آن را ذوق التأله (مبالغه در اله) نامیدند.

استاد فلسفه و عرفان مدرسه عالی شهید مطهری افزود: بر اساس این نظریه، اگر ما بخواهیم نسبت باریتعالی با موجودات عالم در عنوان موجودیت بسنجیم باید به این قائل شویم که حمل موجودیت بر واجب تعالی یک حمل حقیقی است اما حمل موجودیت و اتصاف موجودات به عنوان موجودیت به غیر واجب تعالی(آفریده های خدا) به نحو مجاز فلسفی است و برای اینکه این مجاز فلسفی با نظریه ملاصدرا و اهل عرفان متفاوت شود باید توجه کرد که دوانی و قبل از او و شاگردانش معتقدند که موجود بودن پدیده های هستی به معنای این است که اینها ماهیاتی هستند که منسوب به وجود هستند نه اینکه خودشان حظی از وجود داشته باشند.

وی به اشکالی که متوجه این نظریه می شود اشاره کرد و گفت: اگر ملاک در حمل موجودیت انتساب پدیده های هستی به خداوند، کافی در حمل این موجودیت باشد با یک نکته ای که در اشتقاق کلمه "موجود" به کار برده می شود، منافات دارد که دوانی به آن پاسخ داده و می گوید لزومی ندارد حقایق و تحلیل های فلسفی هماهنگ با عرف و لغت باشند. عرف و لغت را اذهان عامیه می سازند اما فیلسوف که در مقام تحلیل است هیچ تعهدی به عرف عام نسپرده است.

دکتر شفیعیان سرچشمه اصلی نظریه ذوق التأله دوانی را از امام محمد غزالی دانست که دوانی آن را پرورانده  وغزالی در رساله مشکات الانوار خود که تفسیری است بر آیه "الله نور السموات و الارض"، ذوق التأله را بیان می کند.

وی اشکال غیاث الدین دشتکی به نظریه دوانی را اشکال مبنایی خواند و گفت: این مناقشه ای که دشتکی به آن اشاره می کند مبتنی بر نظریه ای است که از پدرش گرفته و آن اینکه وجود جز یک مفهوم اعتباری هیچ ندارد . این نظریه در بحث اصالت وجود رد می شود و تأکید می شود که وجود، مصداق حقیقی و خارجی دارد و ماهیت هرگونه حق که از تحقق دارد به طبع و عرض وجود است که این مجازیت در تحقق ماهیت یک مجاز عددی نیست بلکه مجاز عقلی است. به تعبیر لاهیجی این کلام دوانی با مظهر متکلمین نسبت دارد چون نزد متکلمین برای وجود فرد حقیقی در کار نیست و در جهان خارج هر چه هست ماهیت و چیستی اشیا است.

استاد فلسفه و عرفان مدرسه عالی شهید مطهری در پایان با تشریح اشکال ملاصدرا به نظریه دوانی، آن را اشکال بنایی خواند و در عین حال تصریح کرد که در اسفار ملاصدرا اشکال مبنایی را بر نظریه دوانی مطرح می کنند.

گردهمایی بزرگ مکتب شیراز که مشتمل بر هشت همایش تخصصی در حوزه های حکمت و عرفان، ادبیات و زبان شناسی، خوشنویسی، نگارگری، موسیقی، هنرهای صناعتی، معماری و شهرسازی، نسخه شناسی است چهارشنبه 13 آذر ماه در تهران آغاز و یکشنبه 17 آذرماه در شیراز به پایان خواهد رسید.