ويليام چيتيك : عقل به تنهايي قادر به كشف چيستي گفتار خداوند نيست

ويليام چيتيك

اينجا قصد من آن است كه موضوعاتي را از ناحيه تفكر اسلامي در بحث پيرامون علم و دين ارائه كنم. به همين دليل، سنت عقلاني اسلامي -  خصوصا در مراتب بالاتر آن- وقتي كه مكاتب مختلف به منظر مشابهي مي رسند را در نظر خواهم داشت . چنان كه در باب علم نيز دو منظر را در نظر خواهم داشت : نخست علم به مفهوم مدرن كلمه و دوم به عنوان صفت سنت عقلاني اسلام كه موضوعاتي را در مواجهه با مطالعات جهان طبيعي در حالت مدرن آن ابراز مي دارد. در حقيقت، " سنت عقلاني اسلام" همان است كه محققان بسياري را در حوزه مطالعات جهان طبيعي (Nutural world)  پرورش داده است  كه امروزه  از آن با عنوان " روش علمي " نام مي برند.

براي درك طبيعت آموزه هاي علمي كه با سنت عقلي( اسلامي) زاده شدند، نيازمند آنيم كه اين سنت را در گستره وسيع آموزه هاي اسلامي – به عنوان يك كل- قرار دهيم. كلمه "عقلي" به سنت افزوده شد كه تا حدودي ميان آن و آموزه هاي ديگر سنتي، كه به " نقلي" معروفند ، تمايز ايجاد كند. درك تفاوت ميان اين دو گروه ازآموزه ها (عقلي و نقلي) داراي اهميت است.  امروزه اغلب مسلمانان در حالي در باب علوم مدرن بحث مي كنند كه فقط از علوم نقلي بهره مي گيرند و هيچ آگاهي ندارند كه متفكران بزرگ مسلمان در گذشته چه پژوهشهاي عميقي در باب علوم طبيعي داشته اند.

  در سنت اسلامي تفاوت روشني ميان آموزه هاي عقلي و نقلي وجود داشته است.علوم نقلي دانشي است كه از نسلي به نسل ديگر منتقل شده است. در مقابل آموزه هاي عقلي نمي توانند چنين سيري داشته باشند. آموزه هاي عقلي بايد توسط هر نسل احياء و شكوفا شوند. نمونه هاي واقعي آموزه هاي نقلي عبارتند از: زبان، قرآن، حديث و همه آنچه كه بايد آنها را همان گونه كه هست بپذيريم. براي مثال، بدون متن نمي توان چيزي درباره قرآن فهميد و هنگامي كه متن نازل و دريافت شد قابل تغيير دادن نيست. هر چند كه مي تواند به طرق مختلف تفسير شود.

 آموزه هاي عقلي از نوع ديگرند. مثال رايج آن رياضيات است. هر چند كه رياضيات به ما منتقل شده است ( نقلي- انتقالي). اما ما نمي توانيم بگوييم كه به دليل اين 4=2+2 است كه معلم من چنين مي گويد. ذهن آدمي به خودي خود قادر به درك و كشف مفاهيم رياضي است. كتاب و معلم در اينجا براي كمك به درك ما حضور دارند. هنگامي كه ذهن اين دانش را فرا مي گيرد، ديگر وابسته به منابع خارجي نيست. دانش بدان دليل پذيرفته مي شود كه حقيقت دارد و صدق آن بديهي است. به بيان ديگر، وقتي علم درك مي شود ديگر قابل تكذيب نيست. چرا كه كسي قادر به تكذيب خود آگاهي خويش نيست. علوم عقلي همانند رياضيات درك مي شود و انسان در درون خود مي تواند ان را درك كند. اينجا متن و معلم براي توسعه ظرفيت فهم دانشجو است . وقتي دانشجو علم عقلي را در درون خود( به نحو يقيني) فرا گرفت ديگر نيازمند متن و معلم نيست. علم عقلي در فعاليت صرف ذهني قابل كشف است و دراين علوم نياز به " نقل و انتقال " نيست. به بيان ديگر، وجود انساني، به حد كفايت از آن نعمت برخوردار است كه حقايق عقلي ماهيت اشياء را بفهمد. هر چند كه در عمل ، علوم عقلي براي فراچنگ آمدن نيازمند انتقال اند، اما افراد نادري بدون كمك خبرگان علوم عقلي ، قادر خواهند بود به تنهايي ، آن را به دست آورند.

 يكي از روشنترين مثالهاي علوم نقلي در آموزه هاي ديني، علم شريعت است كه سازنده قالب و اسلوب عمل ديني است. براي مثال ، چرا اغلب مسلمانان نماز را در اوقات پنجگانه مي خوانند؟ تنها پاسخ واقعي به اين سوال اين است كه : " خدا چنين گفته  است" . عقل به تنهايي و بدون شنيدن قرآن و احاديث نبوي كه از نسلهاي پيشين منتقل شده اند ، قادر به كشف چيستي گفته هاي خدا نيست. حتي وقتي هم  كه علوم عقلي به دست مي آيد ، اين رمز گشوده نمي شود كه چرا فرمود : 5 بار  در روز نماز بخوانيد ، چرا نگفت : 3يا 6بار در روز نماز بخوانيد . تنها روش توصيف آنها تعبدي است. بطور خلاصه، در آموزه هاي نقلي دين، استدلال اوليه بيان حقيقت آن است كه: « خدا چنين فرمود». در آموزه هاي عقلي ، استدلال اوليه به حقايق بديهي اوليه بازمي گردد.

  اين دو آموزه ها، در روح انساني در هم مي آميزند. ارتباط آنها تكميل يكديگر است نه معارضه با هم . بسياري از متفكران اسلامي، اين مساله را مسلم مي دانند كه ايمان به آموزه هاي نقلي، همراه با عمل به آن، ياوران ضروري درك عقلي هستند . در برخي شاخه هاي سنت عقلي، چنين گفته مي شد كه دانش نقلي، براي فعال شدن كامل عقل انساني ضروري است.

 بهترين راه درك تفاوت ميان آموزه هاي عقلي و نقلي، احتمالا،  تامل در واژه هاي تقليد و تحقيق است. تقليد به معناي پيروي از صاحب علم است و شايسته ترين راه درك عقلاني است. كودكان زبان را با تقليد از بزرگترها ياد‌ مي‌گيرند. همچنين قرآن و اعمال اسلامي را نيز به تقليد از پيامبر( ص) و اصحاب گرانقدرش فرا مي‌گيرند. در مقابل تنها راه به دست آوردن علوم عقلي، شناخت و تصديق است. به بيان ديگر، كسي نمي‌تواند حقيقت موضوع عقلي را بدون كشف آن براي خودش و توسط خودش( يقين دروني) به دست آورد.

انسان مي‌تواند فرمول رياضي را از طريق حفظ كردن بياموزد ، اما تا وقتي كه خود ، آن را به تمام و كمال درك نكرده و آن علم طبيعت ثانوي او نشده، در واقع آن آموزه مال او نيست و به سادگي در علم خود از ديگران تقليد مي‌كند. متفكران اسلامي مي‌گويند تقليد از قرآن و پيامبر(ص) در علوم نقلي واجب است، در حالي كه براي علوم عقلي، هر چند كه قبول اين علوم از علماي مسلمان به صورت تقليدي طبيعي است، اما به هيچ‌ وجه شايسته نيست. در اين منطقه علم، تقليد فقط پله اول است. عقل آدمي بدون دستياري علوم نقلي براي خود توان درك دارد و براي آنان كه توان درك دارند، واجب است كه با كوشش‌هاي عقلي به شناخت برسند و به دانشهاي ديگران وابسته نباشند.

به طورخلاصه مي توان گفت كه دوگونه علم موجود است و هرگونه آن روش خاص خود را دارد. روش خاص علوم نقلي، تقليد و روش علوم عقلي، تحقيق است. كسي كه استاد فقه مي‌شود- يكي ازعلوم نقلي- ممكن است به درجة اجتهاد برسد. اما مجتهد نبايد با محقق اشتباه گرفته شود. دانش مجتهد به تفسير قرآن و حديث در مسائل شريعت مربوط است و او اينها را نمي‌تواند بدون  منبع وحي به دست آورد. برعكس، دانش محقق، به علوم شرعي بسته نيست، بلكه وابسته به علوم عقلي است. (2)  او ، آنچه را كه مي‌داند، درك كرده است، چرا كه برايش بديهي شده‌ است.