امام خمینی (ره) نگاه ابن‌عربی را با عرفان شیعی هماهنگ کرد

به گزارش خبرنگار مهر، کتاب "شرح تعلیقه امام خمینی بر فصوص الحکم ابن عربی" عصر دیروز چهارشنبه 13 خرداد با حضور مؤلف، دکتر عبدالرضا مظاهری و دکتر هادی وکیلی پژوهشگر و مدرس عرفان در سرای اهل قلم نقد و بررسی شد.

40 تعلیقه امام بر فصوص الحکم نقد نظر مرحوم شاه آبادی است

دکتر عبدالرضا مظاهری در ابتدای سخنان خود ضمن اشاره به شرحهای مختلفی که بر فصوص الحکم نگاشته شده است تاکید کرد: امام خمینی در تعلیقات خود بر فصوص الحکم نه تنها به عنوان نقاد بلکه گاهی به عنوان شارح وارد می‌شود.

وی با بیان اینکه از 228 تعلیقه ای که حضرت امام بر فصوص زدند 80 تای آن جنبه نقدی دارد و مابقی شرح و توضیح مطالب ابن عربی است، افزود: از این 80 نقد نیز حدود 40 تعلیقه حضرت امام نقد نظر استاد خویش مرحوم شاه آبادی در مورد فصوص‌الحکم است. امام با اینکه از سن 35 سالگی به بعد به مدت 7 سال نزد مرحوم شاه آبادی فصوص را خواندند اما این طور نیست که نظر استاد را در همه موارد پذیرفته باشند.

دکتر مظاهری فصوص الحکم را حاصل پختگی ابن عربی در 60 سالگی خواند و با اشاره به نبوغ این متفکر مسلمان و برخورد او در جوانی با ابن رشد افزود: ابن عربی از جوانی تا 60 سالگی مانند رودخانه مواجی بیقرار بود و هر جا که می‌فهمید استاد عرفان، حدیث و .. جلسه درس دارد برای یادگیری به آنجا سفر می‌کرد.

در نظر ابن عربی هر پیامبری مظهر یک حکمت است

وی با بیان اینکه ابن عربی معتقد است که فصوص الحکم ماحصل تمام حکمت انبیاء است تصریح کرد: ابن عربی در فصوص به 27 فص و هر فص به پیامبری می پردازد. نام 25 پیامبر در قرآن آمده بعلاوه 2 پیامبر که مورد اختلاف است یکی لقمان و دیگری خالد ابن صنان که پیامبری بین زمان حضرت عیسی و پیامبر اسلام است.

مظاهری با اشاره به اینکه ابن عربی کتاب را به 27 فصل با 27 نبی تقسیم کرد و هر نبی دارای یک حکمت است افزود: درست است که انبیا همه علوم را می‌دانند اما یک حکمت در یک نبی واردتر است .

وی با بیان اینکه فص به معنای گزیده و چکیده علم است به تشریح علم بارز برخی از پیامبران پرداخت.

امام یکی از قله‌های عرفانی زمان خویش است

این محقق حوزه عرفان بر نگاه قوی و عمیق عرفانی حضرت امام تاکید کرد و افزود: امام یکی از قله‌های عرفانی زمان خویش است.

دکتر مظاهری با بیان اینکه عمق چهره علمی و عرفانی امام با کتاب مورد بحث نشان داده می شود، افزود: این کتاب نشان می دهد که اگر کسی می خواهد به قیصری، ابن عربی و ... انتقاد کند باید کاملا فلسفه، عرفان، کلام، منطق و ... را بداند.

هادی وکیلی مدرس و پژوهشگر حوزه عرفان نیز در این نشست طی سخنانی به سنت تعلیقه نویسی در بین متفکران اسلامی در علوم مختلف اشاره کرد و گفت: تعلیقه نوشته ای است که در ذیل یا حاشیه متن اصلی نوشته می شود چیزی که امروز به آن پانوشت یا پی نوشت گوییم.

وی متن محوری در آموزش حوزه‌های علمیه، تواضع علمی نویسندگان، عدم تکثر گرایی در سنت تفکر اسلامی و ... را از جمله علل ایجاد سنت تعلیقه نویسی در میان متفکران اسلامی خواند.

این مدرس عرفان شرح داوود قیصری - از متفکران و عرفای نامدار دوره عثمانی - بر فصوص الحکم را یکی از بهترین شروح خواند و گفت: حضرت امام به جهت رعایت همان سنت، هم به شرح قیصری بر فصوص الحکم و هم به شرح فناری بر مصباح الانس تعلیقه نوشته است.

دکتر وکیلی ضمن بیان نقدهای خود بر ساختار و اغلاط چاپی کتاب مورد بحث تاکید کرد: برخی تعلیقات کمتر و برخی بیشتر شرح شده و گاهی تنها بر ترجمه اکتفا شده است ضمن اینکه گاهی پس زمینه ها بیشتر از تعلیقات مورد توجه قرار گرفته است.

این پژوهشگر حوزه عرفان ضمن تقدیر از جسارت دکتر مظاهری در پرداختن به تعلیقات حضرت امام به چگونگی پیدا شدن دست نوشته ها و تعلیقات امام پس از سالها اشاره کرد و گفت: این تعلیقات به همت آقای رحیمیان پیدا شد. بعد از اینکه آثار امام در غارت ساواک به منزل ایشان گم شد یکی از این آثار همین متن کتاب شرح فصوص قیصری است که امام بر آن حاشیه نوشته بوده است که بر حسب تصادف فروشنده ای آن را می خرد و نمی داند چیست و به دست یک عالم می رساند و آن عالم تشخیص می دهد که این تعلیقات بر یک متن مهم است که در نهایت متوجه می شوند برای حضرت امام است.

وکیلی در ادامه تعلیقات حضرت امام بر شرح فصوص قیصری را به سه دسته ایضاحی، اقتراحی ( پیشنهادی) و انتقادی تقسیم کرد و گفت: نگاه امام در تعلیقات انتقادی به ابن عربی معرفتی است و حتی نظر استاد خویش مرحوم شاه آبادی را نیز نقد می کند.

وی انتقادات حضرت امام بر فصوص الحکم ابن عربی را مجموعه اعتقادات اختصاصی امام در عرفان اسلامی خواند و گفت: امام نظرات بسیار بدیعی در مباحث مختلف داده است و ایشان نسبت به مسائل قائل به جمع و فازی‌اندیشی هستند مثلا جمع بین جعل ماهیت و اصالت وجود نزد ایشان کار بی بدیلی است.

از نظر امام کثرت در دل وحدت و وحدت در دل کثرت جای دارد  

وی تاکید کرد: امام در الهیات انبیا بر خلاف استادش شاه آبادی و حتی قیصری هم تنزیهی و هم تشبیهی فکر می کند. در نظر ایشان انبیا هم جمالی و هم جلالی یعنی هم آسمانی و هم زمینی هستند البته ممکن است که غلبه اسمی در پیامبری اسم جمال یا جلال یا زمین یا آسمان باشد اما از نظر امام فطرت در دل وحدت و وحدت در دل کثرت است.

امام معیار اسماء را فنای سالک می‌داند

مولف کتاب "شرح تعلیقه امام خمینی بر فصوص ابن عربی" در ادامه در پاسخ به نقدهای دکتر وکیلی گفت: ساختار حاشیه نگاری امام همین گونه است که متن تعلیقه های ابتدایی طولانی تر از متن تعلیقه های پایانی است و امام تا 19 فصل تعلیقه نگاشته است و دیگر ادامه نداده است.

دکتر مظاهری در مورد اسماء صفات، افعال و ذات از نظر امام خمینی گفت:امام معیار اسماء را فنای سالک می داند یعنی سالکی که سیر و سلوک را شروع کرده اگر در اسماء افعان فانی شود معیار می شود .

وی به بحث حضرات خمس اشاره کرد و گفت: ابن عربی و قیصری بین واحدیت و احدیت فرق گذاشتند اما امام خمینی در تقسیم‌بندی حضرات، به جای قید مطلق که با واحدیت شروع کرده ایشان با احدیت شروع می کنند و عالم آن را "اسماء ذاتی" گرفتند که همان عالم سر وجود است یعنی رابطه خاصی را که خداوند با تمام موجودات دارد مطرح می کنند.

رابطه خاصه، راه میانبری بین حضرت حق با همه موجودات است

دکتر مظاهری رابطه خداوند با موجودات را به "با واسطه" و " خاص" تقسیم کرد و گفت: امام بر اساس آیه ما من دابه الا هو آخذو بناصیه ... می گوید احساس قرب موجودات به خداوند به دلیل این رابطه خاصه است در حالی که قیصری این رابطه را تکریمی می داند که به نظر من بحث جذبه در عرفان با این مسئله که امام مطرح کردند قابل حل است.

ولایت در نگاه امام خمینی به ابن عربی نزدیک است

دکتر مظاهری تاکید کرد: امام با یک مبانی عرفانی وارد بحث تعلیقات فصوص الحکم شدند و بسیاری از مسائل را حل کردند .

به گزارش خبرگزاری مهر در پایان این نشست به بحث ولایت در نظر ابن عربی پرداخته شد و دکتر وکیلی بر این مسئله تاکید کرد که ولایت در نگاه امام خمینی به ابن عربی بسیار نزدیک است.