به گزارش خبرنگار مهر، عبدالعلی دستغیب منتقد ادبی و مترجم ضمن تسلیت درگذشت این شاعر و منتقد ادبی به خانواده ایشان و جامعه ادبی به ویژه جامعه ادبی اصفهان گفت: محمد حقوقی شاعر اصفهانی در دوران جوانی به انجمنهای ادبی اصفهان راه پیدا کرده بود و در آن دوران در قالبهای قدیمی چون غزل و قصیده شعر می‌گفت و شعرهایش در نشریات محلی چاپ می‌شد.
وی که از دوستان قدیمی حقوقی است در ادامه بیان کرد: حقوقی در سال 1337 برای ادامه تحصیل به تهران آمد و در دانشکده زبان و ادبیات فارسی مشغول به تحصیل شد و در این سالها از محضر استادانی چون بدیع‌الزمان فروزانفر و سعید نفیسی درس گرفت. او پس از فارغ‌التحصیلی به اصفهان مراجعت کرد و چندین سال در شهر خودش به تدریس مشغول بود ولی آنچه باعث متحول شدن او شد آمدنش به تهران و آشنایی با شاملو، اخوان و نادرپور بود که این آشنایی در شیوه کار وی بسیار موثر بود.
کتابهای "حقوقی" منبع تحقیق شعر معاصر است
دستغیب افزود: در همان دوره(اواخر دهه 30) ایشان با تاثیر از توللی و نادرپور و اخوان اشعاری موزون می‌سرود و چاپ می‌کرد و سپس با رفتن به اصفهان با کمک دوستانش از جمله گلشیری و کلباسی و ابوالحسن نجفی انجمنی ادبی تشکیل دادند و مجله "جنگ اصفهان" را چاپ می‌کردند. حضور در کنار نجفی و میرعلایی که اولی زبان فرانسه را خوب می‌دانست و دومی انگلیسی را در روحیه و سبک حقوقی تغییراتی ایجاد کرد.
این منتقد ادبی درباره تغییرات سبک حقوقی تحت تاثیر آشنایی بیشتر با ادبیات غرب گفت: حقوقی تحت این تاثیر با ادبیات و نظریات ادبی جدید فرمالیستی و ساختارگرایانه آشنا شد و در همان دوران مقاله‌ای از او در مجله "آرش" چاپ شد که در این مقاله او نظریه تازه‌ای درباره شعر نو و اصولا درباره شعر ارائه داد .اوتا پایان عمرش هم این نظریه ساختارگرایانه را حفظ کرد.
وی تصریح کرد: در شکل‌گیری نظریه شعری حقوقی انجمن ادبی اصفهان خیلی موثر بود و سپس آشنایی با شاملو تو را به ماهیت شعر هدایت کرد که ماحصل آن این شد که او مجموعه کتابهایی به نام "شعر نو از آغاز تا امروز" و دو کتاب درباره شعر و نثر معاصر نوشت و مجموعه مقالاتی هم چاپ کرد.
این مترجم ادامه داد: محمد حقوقی نگاه نویی به تاریخ ادبیات معاصر دارد و کتاب ایشان مورد مراجعه است و غالبا از اسناد تحقیق شعر معاصر محسوب می‌شود. کار دیگر حقوقی این بود که تعدادی از اشعاری که در دهه 30 و 40 سروده بود چاپ کرد که در این اشعار مثنوی و غزل هم وجود دارد.
وی در توضیح بیشتر درباره فعالیتهای ادبی حقوقی بیان کرد: اواخر دهه 50 حقوقی به جنبش آوانگاردیسم شعر نو پیوست و شعرهایی چاپ کرد که بیشتر فرم‌سازی هستند و نشان می‌دهد او سرگرم آزمایش فرم بوده است و جنبه محتوایی آنها خیلی قوی نیستند، خصوصی و محدودند و بیشتر به ترجمه می‌مانند.
دستغیب با تاکید بر اینکه حقوقی از شاعران متجدد ادبیات معاصر است درباره شخصیت این شاعر فقید گفت: او شخصی مطلع بود و ادبیات قدیم را خوب خوانده بود و به ادبیات جدید دنیا آشنایی نسبی داشت . آشنایی با نجفی و شاملو هم در وی تحول قابل توجهی ایجاد کرده بود.
این منتقد ادبی حقوقی را فردی فروتن دانست و تاکید کرد: مرحوم حقوقی بسیار فروتن و دلنشین بود و فردی بذله‌گو بود که صحبتهایش با لهجه اصفهانی بسیار دلنشین بود و به نظر من صحبت کردنش از نوشته‌هایش شیرین‌تر بود. او هرگز وارد غوغاها و دسته‌بندیها نمی‌شد و اگر هم انتقاد می کرد از روی نظر کارشناسی بود نه از روی دشمنی و از این منظر فرد کمیابی بود.
وی در پایان گفت: من با ایشان دوستی دیرینه داشتم و در دوران دانشجویی یکسال هم با او و منوچهر آتشی همخانه بودیم و به همین دلیل شناخت خوبی از شخصیت او داشتم. حقوقی با دوستانش رابطه صمیمانه‌ای داشت و همه دوستش داشتند. من از اینجا از مسئولان فرهنگی کشور می‌خواهم حالا پس از درگذشتش اقدامات مفیدی انجام دهند و از نشر آثارش و بازماندگان او حمایت کنند.
حقوقی تاریخچه نقد شعر معاصر ماست
یونس تراکمه داستان نویس و منتقد ادبی نیز با اشاره به شناختش از شادروان محمد حقوقی گفت: من از سال 45 در جلسات داستان‌نویسی "جُنگ اصفهان" که به سرپرستی زنده یاد محمد حقوقی و به همت نویسندگانی مانند هوشنگ گلشیری و ابوالحسن نجفی برگزار می‌شد او را می‌شناختم و در واقع ما نسل جوانتری بودیم که با این نویسندگان و شاعران ترکیب شده بودیم.
وی درباره میزان تاثیرگذاری زنده یاد حقوقی در تحولات شعر نو ایران افزود: شاید به تعبیر نیوتن بتوان گفت که حقوقی بر دوش بزرگان و غولهای شعر ایران ایستاده بود و مدرنیته‌ای که در آن سیر می‌کرد ریشه در سنتی عمیق داشت.
تراکمه اضافه کرد: او همه شاعران ایران را از کهن‌ترین تا مدرنترین‌شان به خوبی می‌شناخت و همانطور که گفتم مدرنیته‌ای که به آن متعلق بود ریشه‌ای کهن داشت و اینگونه نبود که اگر شعری مدرن بگوید ارتباطی با گذشته نداشته باشد. در واقع او از کهن شروع کرده بود و به اوج مدرنیسم هم دست یافته بود.
نویسنده کتاب"مکث آخر" درباره نسل جوان شاعرانی که از حقوقی تاثیر گرفته‌اند گفت: نمی‌توان گفت که او فقط بر عده‌ای از جوانان تاثیر گذاشته است چرا که واقعیت این است که چندین نسل از حقوقی تاثیر پذیرفتند. از من و هم نسلهایم در دهه 40 گرفته تا زمان حاضر همه از شعر و زبان شعری او به نوعی تاثیر گرفته‌اند.
تراکمه تاکید کرد: حقوقی تاریخچه نقد شعر معاصر ماست و بی شک در چهار دهه اخیر بر جریانات ادبی و به ویژه شعری معاصر تاثیرگذار بوده و نمی‌توان شعر معاصر فارسی را بررسی کرد و سایه سنگین حقوقی را بر آن ندید.
این نویسنده اصفهانی به مدت43 سال با زنده یاد محمد حقوقی در ارتباط بوده است گفت: او در روابطش با دیگران طنز غریبی داشت . همین نکته، شخصیت حقیقی را جذابتر و معاشرت با او را لذتبخش‌تر می‌کرد و با اینکه به دلیل بیماری مزمنی که داشت مرگ او را انتظار می‌کشیدیم اما واقعاً این اتفاق بسیار سهمگین و غیر قابل باور بود.
حقوقی جزو معدود چهره‌های موثر در شناخت شعر نو بود
شمس لنگردوی شاعر و منتقد ادبی هم درباره جایگاه حقوقی در ادبیات معاصر ایران در حوزه شعر و نقد ادبی گفت: کار آقای حقوقی را باید از دو جنبه بررسی کرد یکی جنبه کارهای تحقیقاتی ایشان است و دیگری اشعارش که اعتبار وی بیشتر به کارهای تحقیقاتی او برمی‌گردد.
وی افزود: حقوقی در شروع کار شاعری شعر کهن می‌سرود و در اوایل دهه 40 به سمت شعر نیمایی کشیده شد و مثل بسیاری کسانی که ناگهان چیز شگفت‌انگیزی را کشف می‌کنند از آن سوی بام می‌افتند ایشان هم پس از آشنایی با شعر نیما یوشیج علاقه شدیدی به شعر فرمالیستی ایران پیدا کردند در حالیکه این نوع شعر هنوز جوانبش کاملا روشن نبود.
این نویسنده و پژوهشگر در ادامه تصریح کرد: نتیجه امر این شد که تحقیقات ایشان که متکی بر مطالعات گسترده روی ادب پارسی کهن و معاصر بود توانست بسیار آموزنده باشد اما در عرصه شعر جایگاهی همانند آنچه در حوزه تحقیق داشت پیدا نکرد.
لنگرودی درباره دلایل اتفاقی که در شعر محمد حقوقی رخ داد اینگونه توضیح داد: تصور من این است که علت امر بدانجا برمی گردد که ایشان به رغم علاقه شدیدش به مدرنیسم زیرساخت ذهنش سنتی بوده است. مانند بسیاری از هنرمندان به ویژه شاعران که در حالی که با تمام وجود در فرهنگ روستایی زندگی می‌کنند گرایشهای شدید پست مدرنی پیدا می کنند و این دوگانگی باعث آشفتگی یا بحرانی شدن شعرشان می‌شود. در هر صورت حقوقی جزو معدود چهره‌های موثر در شناخت شعر نو در ادبیات معاصر بود.
حقوقی منتقدی میانه رو بود
کاووس حسنلی استاد دانشگاه شیراز و پژوهشگر ادبیات نیز با اشاره به جایگاه محمد حقوقی در شعر معاصر ایران گفت: بی گمان حقوقی یکی از موثرترین منتقدان ادبی در حوزه شعر معاصر بود که البته در عرصه نثر هم آثار ماندگاری از خود به جا گذاشت. او را باید جزو منتقدانی به شمار آورد که کاملاً با مسائل ادبی به ویژه شعری آشنا بود و به قول معروف از خلاقیت شاعرانگی برخوردار بود.
وی سپس به نقدهای حقوقی بر آثار شاعران همنسل خودش یا جوانترها پرداخت و افزود: متاسفانه منتقدان ایرانی را عموماً باید به دو دسته تقسیم کرد. بعضی منتقدان یا بسیار محافظه کارند و به دلیل تعارفات بی مورد یا مسائلی از این قبیل اصلاً نقدی به کسی نمی‌کنند اما در مقابل دسته‌ای دیگر از منتقدان بسیار تندروهستند. حقوقی در هیچکدام از این دو دسته قرار نمی‌گیرد. نقدهای او نقدهای معتدلی بود.
حسنلی اضافه کرد: باید حقوقی را در مقام یک منتقد، میانه رو به حساب آورد که البته با اینکه دست کم در سالهای اخیر اثر در خور توجهی در حوزه شعر پدید نیاورد نقدهای بسیار به جا و معتدلی درباره آثار شاعران دیگر مطرح می‌کرد و در واقع در حوزه شناخت تحولات شعر معاصر از جمله در نقد کارهای کسانی مانند شاملو، سپهری، فروغ فرخزاد و اخوان ثالث خوش درخشید.
رئیس بنیاد سعدی شناسی میزان شناخت حقوقی را از شعر کلاسیک نیز "خوب" توصیف کرد و گفت: نام حقوقی نام بلندی است که البته بیشتر در امتزاج با ادبیات معاصر است هر چند با ادبیات کهن نیز بیگانه نیست. آثار او در حوزه شناخت شعر معاصر و نیز مطالعات ادبی کم نظیر است و بسیاری جاها از این پژوهشها به عنوان منبع دانشگاهی استفاده می‌شود.
این منتقد ادبی در عین حال تاثیر شعر حقوقی را در زبان شعران معاصر پس از نیما، "اندک" توصیف کرد و گفت: به عقیده من حقوقی به آن معنایی که بزرگان شعر معاصر در روند تحولات آن تاثیر گذاشتند و جریان به وجود آوردند تاثیرگذار نبود و جریانی هم ایجاد نکرد اما بی‌گمان شناختی که حقوقی از شعر نیمایی و شاعران پیرو آن به دست داد غیر قابل انکار است.
نظر شما