شاهکار معماری ایران و جهان ؛ همچنان بی دفاع در برابر آتش

به گزارش خبرنگار مهر در تبریز، بازار تبریز هم اکنون به طول یک کیلومتر با مساحتی بالغ بر 30 هکتار، 156 عنصر اصلی، چهار عنصر الحاقی و هشت هزار واحد تجاری بزرگترین مجموعه به هم پیوسته و مسقف دنیاست که در سال ۱۳۵۴ به عنوان یک اثر تاریخی زنده در فهرست آثار ملی ثبت شده‌است.

طاق‌ها و گنبدهای مقرنس بلند آن، سازه‌های آجری به هم پیوسته، آرایش مغازه‌ها، کثرت تیمچه‌ها، وجود انواع مشاغل و تعداد زیادی مدرسه و مسجد که در کنار سراهای بازرگانی قرار گرفته‌اند، این بازار را نمونه‌ای عالی از محیط تجارت و زندگی اسلامی و شرقی ساخته‌است.

از تاریخ بنای اولیه مجموعه بازار تبریز اطلاعی در دست نیست لیکن اکثر مورخین و جغرافی نویسان و جهانگردان اسلامی و خارجی که از قرن چهارم هجری تا عهد قاجار از تبریز دیدن کرده ‌اند اسناد مهم و مدارک ارزنده‌ای را درباره بازار و وضع بازرگانی تبریز ارائه داده‌اند. از مقدسی ـ یاقوت، مارکوپولو، ابن بطوطه، حمدالله مستوفی، کلاویخو، جان کارت رایت انگلیسی، شاردن، جملی کاردی جهانگرد ایتالیایی و دهها سیاح و مورخ دیگر مطالب جالب توجهی به جای مانده که دال بر اهمیت مجموعه بازار در دوره‌های مختلف بوده ‌است. وجود مدارس و مساجد تاریخی مهم و معروفی چون مسجد جامع، مدرسه حاج صفرعلی، مدرسه صادقیه در این بازار نیز گواه بر پیشینه تاریخی این مجموعه بنا است.

بازار کنونی تبریز مربوط به اواخر زندیه (یعنی بعد از زلزله‌ای که در سال ۱۱۹۳ هجری قمری روی داد) و عصر قاجار است.

بازار تبریز با طاقها و گنبدهای بلند آجری شامل بازار امیر، بازار کفاشان، راسته بازار، بازار حلاجان، یمینی دوز بازار، راسته کهنه، بازار حاج محمد حسین، بازار مشیر، بازار دلاله زن بزرگ، بازارچه صفی، بازار امیر ابوالحسن سرای حاج رسول، سرای حاج میرزا علی نقی، تیمچه و سرای شیخ کاظم، تیمچه حاج صفرعلی، تیمچه و دالان میرزا شفیع، تیمچه ملک و... است که به اختصار به ویژگیهای چند اثر اشاره می‌شود.

تیمچه مظفریه نیز یکی از زیباترین بخشهای بازار است که حاج شیخ جعفر قزوینی تاجر سرشناس دوره ناصرالدین شاه آن را در سال ۱۳۰۵ ساخته بود و به مناسبت حضور مظفرالدین میرزا ولیعهد وقت در این تیمچه به نام مظفریه نامگذاری کرد.

پرونده ثبت جهانی بازار تبریز در اول فوریه سال 2008 روانه مرکز میراث جهانی یونسکو شد تا با ثبت این اثر در فهرست آثار یونسکو اولین بازاری باشد که در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیده است. به گفته کارشناسان پرونده بازار تبریز شامل بازار و حصار قدیمی شهر است که به عنوان منظر فرهنگی اثر مورد توجه قرار گرفته است.

رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان آذربایجان شرقی با بیان اینکه در حال حاضر پرونده ثبت جهانی بازار تبریز مراحل پایانی خود را طی می کند، گفت: این پرونده در تیرماه سال 1389 در مرکز میراث جهانی مورد داوری قرار می گیرد اما پیش از آن مسئولان یونسکو برای رفع جزئی ترین نقایص و تائید نهایی بازدید مجددی از این اثر تاریخی خواهند داشت.

تراب محمدی علاوه بر اهمیت معماری و فضاسازی بازار، وجود فرهنگ و آداب و رسوم خاص و منحصر به‌فرد در بازار تبریز را از نکات مثبت برای جلب توجه مسئولان یونسکو دانست و گفت: حفظ ایستایی و اصالت بناهای محوطه بازار اهمیت فراوانی در روند ثبت بازار تاریخی تبریز در فهرست آثار جهانی یونسکو خواهد داشت.

وی با بیان اینکه آتش سوزی اخیر بازار تبریز در روند ثبت جهانی آن تاثیر نمی گذارد، گفت: از 30 هکتار کل مساحت بازار تبریز حدود 500 متر مربع دچار حریق شد که از این مقدار نیز تنها 300 متر مربع شامل 112 حجره اعم از مغازه و انباری آسیب دیده است.

به گفته محمدی، طبق بررسی کارشناسی در حال حاضر تنها یک عنصر از 156 عنصری که باعث ثبت جهانی بازار می شود آتش گرفته که نمی‌تواند هیچ خللی در ثبت جهانی این اثر بزرگ ملی ایجاد کند؛ یونسکو به این قضیه توجه ندارد، برای یونسکو ارائه طرح عملیاتی و مرمتی و آغاز آن بسیار مهم است.

وی در ادامه گفت: بخش آسیب دیده بازار مربوط به ساخت و سازهایی بود که پیش از انقلاب انجام شده و ما قصد داشتیم که این بخش را به حالت قبلی بازار احیاء کنیم. این آتش‌سوزی هرچند به کسبه دو دری‌های بازار خسارت زد اما فرصتی را برای ما فراهم کرد که بتوانیم دوباره این قسمت بازار را به سبک سنتی احیاء کرده و بخش آسیب دیده در صورت مساعد بودن هوا تا تیر ماه سال 89 مرمت می‌شود.

جلیل کاردوست مدیرعامل سازمان آتش نشانی تبریز در رابطه با حفظ ایمنی و مرمت بازار تبریز گفت: تهیه طرح ایمنی بازار تبریز از چهار سال پیش، ارائه پیشنهادات و راهکارهای لازم به اتحادیه های صنفی مختلف در مورد ایمنی بازار تبریز، برگزاری کلاسهای آموزشی ویژه آتش نشانان حوزه عملیاتی بازار از جمله مهمترین اقدامات سازمان آتش نشانی در رابطه با تامین ایمنی بازار است.

وی افزود: تجهیز بازار به سیستم ایمنی در داخل بازار و سایر مجموعه های تاریخی بزرگ، اجرای طرح بیمه همگانی، رفع محدودیتها و موانع عبوری بازار نظیر سیم کشی غیراصولی و غیر علمی، سد معبرهای ناشی از تجمیع کالاهای اصناف، وسواس و نظارت بیشتر در مورد جنس، کیفیت و نحوه انبارداری کالاها می تواند در پیشگیری از چنین حوادثی موثر باشد.

تراب محمدی رئیس سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی نیز با انتقاد از بازسازی بعضی واحدها بدون هماهنگی با این سازمان و عدم رعایت طرح مرمتی بازار گفت: طرح مرمتی بازار تدوین شده و در بازسازی واحدهای تخریب شده معماری گنبدی شکل بناها باید رعایت شود، چنانچه معماری گنبدی شکل طاقها رعایت نشود و به اصالت بازار لطمه زند مجبور به تخریب بناها خواهیم شد.

دبیر ستاد ثبت جهانی بازار تبریز از مراحل پایانی ساماندهی برق بازار تبریز خبر داد و افزود: پلان حفاظتی بازار تعریف شده و در حال اجراست. برای تامین گرمایش این بازار نیز نصب سیستم حرارتی شوفاژ در چند نقطه از بازار تبریز در دستور کار قرار دارد و برنامه‌های حفاظتی بازار تبریز طی مراحل ثبت و حتی پس از ثبت جهانی خواهد شد.

وی در رابطه با اقدامات لازم برای پیشگیری از چنین حوادثی، با اشاره به اینکه شیرهای آتش نشانی در محل حادثه وجود داشته اما مامورین آتش نشانی موفق به استفاده از آنها نشده اند، گفت: در پلان مدیریتی بازار نصب حداقل 21 کپسول آتش نشانی در نقاط تعیین شده در بازار تعریف شده که متاسفانه این امر اتفاق نیفتاده است.

مدیرعامل سازمان آتش نشانی تبریز در رابطه با این حادثه با انتقاد از تاخیر 40 دقیقه ای بازاریان در اعلام حریق گفت: با اعلام شرایط فوق العاده بازار به لحاظ وسعت آتش سوزی همه ایستگاه های چهارده گانه آتش نشانی سطح شهر تبریز با 50 دستگاه آتش‌نشانی و 150 نیرو به محل حریق اعزام شدند اما به دلیل عدم تردد ماشین‌های بزرگ آتش‌نشانی به داخل بازار سرپوشیده تبریز نتوانستیم قدرت مانور مناسبی داشته باشیم.

جلیل کاردوست با اشاره به مذاکره و مکاتبات مکرر سازمان آتش نشانی طی چند سال اخیر با بازاریان برای تجهیز واحدهای صنفی مستقر در این مجموعه به کپسول آتش خاموش کن، تصریح کرد: در مورد تعداد واحدهایی که دارای کپسول آتش خاموش کن بوده و هستند آمارهای متناقضی وجود دارد اما شواهد نشان می دهد که بسیاری از مغازه ها فاقد کپسول بودند.

کاردوست مجموع حریقهای محدوثه در حوزه بازار در طول هفت سال اخیر را 172 مورد ذکر کرد و اظهار داشت: مسبب بیشترین تعداد این حریق ها به ترتیب سیم کشی غیراستاندارد برق در مجموعه (21.51درصد)، به طریق شعله باز حدود (13.95 درصد) و آتش سوزی ناشی از گاز (11.63 درصد) بوده است.

در سفر دولت پنج میلیارد تمان برای ساماندهی برق و کابل کشی بازار اختصاص یافت

به گزارش مهر ، رئیس سازمان میراث فرهنگی،‌ صنایع دستی و گردشگری کشور نیز چندی پیش در بازدید از بخش آسیب دیده بازار تبریز در این رابطه گفت: بازار تبریز و اختصاص بودجه برای بهسازی سیستم برق آن جزو مصوبات سفر ریاست جمهوری به آذربایجان شرقی بوده که پنج میلیارد تومان برای ساماندهی برق بازار و کابل کشی آن در نظر گرفته شد و این امر نشان دهنده عزم مسئولان برای رفع مشکلات اینگونه بناهاست.

حمید بقائی با اشاره به ضرورت اندیشیده شدن تمهیداتی برای جلوگیری از این حوادث تصریح کرد: سازمان میراث فرهنگی استان مکاتباتی با شهرداری تبریز داشته و این حادثه باعث گوشزد کردن به متولیان امر است. با توجه به تنگی معابر بازار تبریز و عدم امکان تردد خودرو در داخل بنا باید تمهیداتی اندیشیده شود که امکان مهار حوادث مشابه وجود داشته باشد.

وی این مجموعه را حافظه تاریخی منطقه و کشور دانست و گفت: هرچند وقوع حادثه در چنین مجموعه هایی دور از انتظار نیست اما باید با تمهید راهکارهایی آنرا به حداقل ممکن برسانیم و امنیت نسبی را برای کسانی که با تمام مشکلات موجود در این فضای تاریخی و فرهنگی مشغول به فعالیت هستند ایجاد کنیم.

یادآور می شود، آتش سوزی اخیر سرای ایکی قاپیلار بازار تبریز خسارتی حدود 100 میلیارد ریال بر جای گذاشت. بر اثر این حریق، بخشی از این مجموعه تاریخی تخریب شد. به اعتقاد کارشناسان، آتش سوزی اخیر هشداری جدی است به دست اندرکاران بازار تا نسبت به تامین ایمنی این سازه ارزشمند، چاره ای ریشه ای اندیشه کنند.

-------------------------------------

گزارش: ناهید زمانی