قره کلیسا نماد همزیستی ادیان در ایران/ بنای جهانی بدون امکانات اقامتی

به گزارش خبرنگار مهر در چالدران، وقتی 18 تیرماه سال گذشته این بنا به همراه مجموعه کلیساهای دیگر در شمال غربی کشور در فهرست آثار جهانی به ثبت رسید همگان تصور می کردند شاهد رونق و توسعه گردشگری در این خطه از کشور باشیم اما متاسفانه این اثر نیز مانند بسیاری از آثار تاریخی ایران به فراموشی سپرده شده است.

قره کلیسا یک بنای تاریخی نیست، بخشی از تاریخ است که در ایران نگاشته شده است اما همچنان از نبود مجتمعهای خدماتی و رفاهی در حواشی آن و سرمایه گذاری مناسب و در خور شایسته جهت معرفی این اثر در سطح جهانی رنج می برد.

انتظار می رفت با ثبت جهانی این اثر شاهد توجهات نهادها و ارگانهای متولی امر گردشگری در این منطقه باشیم اما تاکنون این انتظار در حد یک آرزو باقیمانده است.

سنگ بنای قره کلیسا در هزار و 700 سال پیش بنا نهاده شد

شاید باید در یک جمله خلاصه کرد که قره کلیسا راه طولانی را برای حضور در فهرست آثار جهانی طی کرده است، راهی به امتداد تاریخ مسیحیت.

سنگ بنای اولیه کلیسای طاطائوس مقدس از 1700 سال پیش در این مکان نهاده و به مرور به ابعاد آن اضافه شده است، چون بنای اولیه این کلیسا از سنگ های سیاه ساخته شده به قره کلیسا شهرت یافته است.

هنوز در میان تاریخ نویسان ارامنه در مورد تاریخچه بنای اصلی و فرعی قره کلیسا تفاوت نظرهای بسیاری وجود دارد.

شخصی به نام گریگور نوربخش (نام نوربخش ترجمه فارسی نام این فرد بوده است) پس از گذشت نزدیک به سه قرن و پشت سر گذاشتن وقایع مختلفی که پس از کشتار مسیحیان در محل فعلی قره کلیسا به وقوع پیوسته است، تصمیم می گیرد نام خود را به عنوان یکی از اصلی ترین عوامل گرویدن ارامنه این بخش به دین مسیحیت جا بیندازد.

گریگور که آن زمان به عنوان منشی پادشاه وقت مشغول به فعالیت بوده است با مداومت بسیار سرانجام در سال 301 هجری باعث می شود ارمنستان به عنوان اولین کشوری نام گیرد که دین مسیح را به عنوان دین رسمی خود بر می گزیند. براساس برخی نظرها امپراتوری روم با برگزیدن این دین در سال 313 میلادی دومین کشوری لقب می گیرد که دین رسمی خود را دین مسیحیت انتخاب می کند.

این زمان دقیقا زمانی است که مسیحیت در این قسمت از جهان با فراغ بال بیشتری شروع به تبلیغ می کند و آزادانه مسیحیان به دین خود اعتراف می کنند و پس از این زمان است که بر مقبره طاطائوس کلیسایی ساخته می شود که مورد توجه بسیاری از مسیحیان جهان قرار می گیرد.

هنوز هم استفاده از سنگهای سیاه در کلیسای اولیه قره کلیسا، مهم ترین علت نامگذاری این بنا به شمار می رود. قره در زبان ترکی به معنی سیاه است و وجود سنگ های سیاه روی این کلیسا شاید مهم ترین دلیل نامگذاری باشد؛ اما هنوز هم هستند کسانی که بر این عقیده خطی کشیده اند تا بگویند وجه تسمیه قره کلیسا نه برای استفاده از سنگ های سیاه روی آن است، بلکه به این علت است که نام کلیسا در زبان ترکی به طور گاره یا گارا نیز تلفظ می شود و این کلمه به معنی بزرگ در این زبان است.

آنها که بر این عقیده استوار هستند برای شاهد مثال خود از نام چالدران یاد می کنند که پیش از این، آن را چشمه بزرگ می گفتند یا آن که قره چمن به معنای چمن بزرگ و نه چمن سیاه یا رودخانه های متعددی که به نام قره سو نام گرفته اند معنای رودخانه های بزرگ را به خود گرفته اند.

قره کلیسا از دو بخش یا بهتر بگوئیم دو کلیسا تشکیل شده است که می توان آنها را به بخش سفید و سیاه نامگذاری کرد. بخش سیاه کلیسا در قرن 14 میلادی بازسازی و مرمت شده است.

قره کلیسا آیینه ای از تاریخ ایران و جهان

اگر کمی دقت کنیم هنوز هم بر دیوارهای قره کلیسا می توان جای گلوله های جنگهای تاریخی را که در این منطقه رخ داده است، ببینیم.

قره کلیسا حوادث زیادی را در طول تاریخ بر خود دیده است. جنگها اولین و شاید آخرین علت در مورد آسیب دیدن این بنای پس از زلزله بوده اند.

بر اساس کتیبه ای که کنار محراب به خط ارمنی قدیم نگاشته شده است، کشیشی به نام زاکاریا در سال 1319 میلادی به زلزله مهیبی اشاره می کند که کلیه بنای قره کلیسا را تخریب می کند تا جایی که هیچ اثری از بنای اولیه باقی نمی ماند.

اما زاکاریا تصمیم می گیرد در عرض 10 سال کلیسای ویران شده را بازسازی و مرمت کند و چیزی که اکنون از این کلیسا باقیمانده ماحصل تلاشهای این کشیش بوده است.

جنگهایی که در دوره های مختلف تاریخی همچون ایلخانی، صفوی و جنگ هایی که مابین ایرانیان و عثمانیان در این منطقه رخ می دهد باعث می شود این بنا هر بار مورد آسیب قرار بگیرد. جالب تر آنکه این بنا در دوره یورش مغولها نیز آسیب جدی دیده، اما هر زمان که ارامنه احساس امنیت کرده، آنرا مرمت و بازسازی می کردند.

آخرین تعمیرات این بنا بازمی گردد به زمانی که مرز ایران و ارمنستان به وسیله رود ارس از یکدیگر جدا و اسقفی ارمنی برای گسترش بنای کلیسا راهی ایران می شود. وی می خواست در واقع با الگوبرداری از کلیسای بزرگ که نزدیک ایروان بوده این بنا را به عنوان یک کلیسا و مکانی برای تعلیم احیا کند.

وی آن زمان راهی تبریز می شود و با درخواست از عباس میرزا که آن موقع به عنوان ولیعهد فتحعلی شاه بر تخت نشسته بوده است قسمت عظیمی از کلیسا را بازسازی می کند و از آن زمان بخش سفید کلیسا به وجود می آید.

وی در واقع در آن زمان با تلفیق و الحاق بخش قدیم (کلیسای سیاه) با بخش نو (کلیسای سفید) شاهکاری از معماری را در این نقطه رقم می زند.

این موضوع را کتیبه که بر سر در کلیسا موجود است، تایید می کند که در آن شاعری به زبان فارسی الحاق بخش سفید را به بخش سیاه توضیح می دهد.

داستانهای شاهنامه بخشی از تزئینات قره کلیسا

بخش سیاه قره کلیسا تزیینات کمی دارد و در واقع در بازسازی که از سوی اسقف زاکاریا صورت گرفته است، وی با تعدادی سنگ سفید نقوش هندسی را روی طوق گنبد کلیسای قدیمی یا سیاه ایجاد می کند اما در مقابل این امر تزیینات بخش سفید در نقطه مقابل تزیینات بخش سیاه قرار می گیرد تا شاهکارهایی در زمینه تزیینات یک بنای تاریخی در قره کلیسا خلق شود.

این تزیینات به واسطه آن که سنگهایش همگی از سنگ های آهکی و به راحتی قابل تراش و حجم سازی بوده اند، بسیار بدیع است و حتی در جای خود می تواند در جهان منحصر به فرد به شمار رود.

گل بوته های فراوان به همراه چهره های حواریون مسیحی و حتی حضرت مسیح (ع) و حضرت مریم از جمله تصاویری هستند که در این کلیسا به چشم می خورند. جالب آن که در بخشی از این تزیینات می توان داستان هایی از شاهنامه را که مصور شده اند نیز مشاهده کرد.

معماری اصلی کلیسا به صورت بازلیک نوع خاصی از معماری کلیسایی است. این کلیسا دارای دو گنبد بزرگ و کوچک هرمی شکل و 12 ترک است. بخش قدیمی بنا با سنگ های تراشه های سیاهرنگ و بخش جدید آن با سنگهای سفید ساخته شده است.

کلیسای سیاه در بخش خارجی دارای طرحهای زیبایی مانند گردونه خورشید و بقایای حجاریهایی از بنای اولیه کلیساست اما در بخش کلیسای سفید حجاری های ارزشمند فراوانی به صورت تصاویر انسان، نقوش گل و بوته، اشکال حیوانات و موتیفهای تزیینی زیادی دارد که ملهم از عقاید مذهبی و هنر روزگار خویش است. کتیبه هایی به خط ارمنی در قسمتهای داخل و خارج بنا روی سنگ کنده شده که مربوط به تعمیرات یا به صورت یادگاری مربوط به بازدیدکنندگان گذشته دور است.

در قسمت مرکزی کلیسا چهار ستون سنگی به ابعاد 1.20 متر ساخته شده و هر دو ستون به وسیله یک قوس به یکدیگر متصل می شوند.

این کلیسا در داخل خود دارای مکانی برای غسل تعمید است و همچون بسیاری از کلیساهای جهان محرابی دارد که در شرق کلیسا واقع شده است و در ورودی آن در قسمت غرب قرار دارد.

برج ناقوس این کلیسا به زیباترین شکل طراحی شده است که متاسفانه عملیات بازسازی آن در دوره قاجاریه ناقص مانده است و تنها در یک طبقه خلاصه می شود. براساس برخی منابع، گویا قرار بوده است دو طبقه دیگر نیز به این برج ناقوس اضافه شود.

مرمت قره کلیسا بعد از انقلاب اسلامی ایران شدت گرفت

قره کلیسا همواره مورد توجه مسیحیان سراسر جهان بوده است و عملیات بازسازی و مرمت این بنای تاریخی قبل از انقلاب آغاز شده است؛ اما روند مرمت آن پس از انقلاب شدت بیشتری گرفته است تا جایی که براساس گفته مسئولان امر از سالهای نخستین انقلاب تاکنون هر ساله بودجه ای خاص برای مرمت این کلیسا از سوی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان آذربایجان غربی در نظر گرفته شده است.

مجموعه کلیساهای ایرانی به عنوان نهمین اثر میراث ایران در سی و دومین کمیته میراث جهانی یونسکو در کبک کانادا ثبت جهانی شد.

ثبت جهانی قره کلیسا یکی از چند موضوعی بود که به عنوان طرح اولیه در این کمیته بررسی شد و این بنا پس از ارائه گزارش فنی نماینده ایکوموس و دفاع نمایندگانی از کشورهای مراکش، کانادا، چین و تونس بدون هیچ مشکلی به ثبت رسید. تخت جمشید، تخت سلیمان، میدان نقش جهان، پاسارگاد، چغازنبیل، بم و منظر فرهنگی آن، سلطانیه و بیستون آثاری هستند که تاکنون در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسیده اند.

پرونده ثبتی ایران بیستون بود که در سی امین جلسه یونسکو با رای قاطع تمامی اعضای کمیته میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

از سویی هرچند ایران سال 1386 فرصت خود را برای ثبت یک اثر تاریخی در فهرست میراث جهانی به دلیل رفع نشدن نواقص پرونده قره کلیسا در زمان مشخص شده از سوی یونسکو از دست داد اما به گفته مسئولان میراث فرهنگی ایران، قرار است سال آینده میلادی 14 سازه آبی شوشتر در پرونده ای واحد به نام سازه های آبی شوشتر برای ثبت در فهرست آثار جهانی یونسکو به این سازمان معرفی شود.

قره کلیسا که اوج همزیستی ادیان در ایران را نشان می دهد و در آثار جهانی ثبت شده است می تواند سالانه تعداد زیادی گردشگر را به سمت خود جذب کند و صنعت توریسم را در منطقه گسترش دهد که این امر می طلبد تا مسئولان زیرساختهای گردشگری را نیز در استان به ویژه در اطراف این بنای تاریخی فراهم کنند تا مدت اقامت گردشگرانی که برای دیدن این اثر تاریخی به آذربایجان غربی سفر می کنند، افزایش یابد.