کتابخانه تبریز گنجینه آثار ارزشمند/ احیاى سنت اهداى کتاب در استان

به گزارش خبرنگار مهر در تبریز، با اینحال اما زمانى که در اوایل دهه ۶۰ و به دنبال برخى رویدادها، کتابخانه ملى شهر به همراه تالار و ساختمان بى نظیرش تخریب شد مجموعه ارزشمند موجود در آن به کنج یک ساختمان قدیمى در "باغ گلستان" انتقال یافت و ۲۰ سال تمام گرد و غبار حسرت و بى اعتمادى به روى یکى از کم نظیرترین کتابخانه هاى جهان فرو نشست.

همین اتفاقات که به گفته اى حتى به قسمتى از کتابهاى نفیس کتابخانه ملی تبریز نیز آسیب وارد کرد، به طور چشمگیرى میزان استقبال عموم از کتابخانه مرکزى شهر را از بین برد و به زعم کارشناسان فرهنگی، کتابخانه ملى تبریز طى دو دهه در کما فرورفته بود.

با این حال گویى پس از احداث ساختمان بزرگ کتابخانه مرکزى تبریز با ۱۰ هزار متر مربع زیربنا و وسعتى بالغ بر سه هکتار، مردم تبریز را با سنت اهداى کتاب آشتى داده است.

کتابخانه مرکزی تبریز

تبریز شهر اهداى کتاب

کتابخانه تبریز به عنوان یکى از قدیمى ترین کتابخانه هاى عصر حاضر کشور، به دنبال وقف مجموعه بى نظیر کتابخانه شخصى دو تن از فرهیختگان خیر تبریز به نامهاى حاج حسینى و حاج محمد نخجوانى به سال ۱۳۳۵ هجری شمسی تأسیس یافت.

حسن خدائی مدیرکل کتابخانه های عمومی آذربایجان شرقی دربار سابقه اهدای کتاب در این شهر گفت: طى یک قرن اخیر نهضت وقف کتابخانه هاى خصوصى رواج روزافزونى یافته به طورى که تنها در تبریز از سال ۱۳۳۵ تاکنون ۸۵۰ خیر فرهنگ دوست بیش از ۴۰ هزار جلد کتاب نفیس خطى و چاپ قدیم به کتابخانه ملى تبریز اهدا کرده اند.

وی افزود: در این میان گفتنى است بیش از ۹۰ درصد گنجینه کم نظیر نسخ خطى این کتابخانه اهدایى مردم است که ۹۵ درصد آنها به صورت میکروفیلم درآمده و در اختیار محققان قرار مى گیرد.

خدائی ضمن اشاره به بنیانگذاران کتابخانه ملى تبریز خاطرنشان کرد: برادران نخجوانى با اهداى بیش از شش هزار جلد کتاب نفیس خطى و چاپ سنگى و سربى قدیمى، این مجموعه را پایه گذارى کرده و آغازگر راهى بوده اند که تبریز را به شهر اهداى کتاب شهره کرده است.

به گفته مدیرکل کتابخانه های عمومی آذربایجان شرقی، هم اکنون ۲۵۰ هزار جلد کتاب در ۲۵ زبان مختلف در این مجموعه نگهدارى مى شود که سه هزار و ۱۵۰ جلد آن خطى، ۴ هزار و ۵۰۰ جلد چاپ سنگى و هفت هزار جلد آن نیز کتاب چاپ سربى قدیمى است.

کتابخانه ملى تبریز، گنجینه آثار ارزشمند

حکایت جمع آورى هر یک از کتابهاى مجموعه کتابخانه ملى تبریز شنیدنى است. در یکى از کتیبه هاى موجود در این مجموعه آمده است: «حاج محمد نخجوانى براى به دست آوردن کتابى راهى هند مى شود. در آنجا مطلع مى شود که کتاب موردنظر به یک چینى فروخته شده ناچار به چین مى رود ولى آنجا نیز مى گویند یک تاجر ایتالیایى آن را به رم برده است. وى بلافاصله به سوى ایتالیا عزیمت مى کند اما آنجا هم متوجه مى شود کتاب موردنظر به یک کتابفروش پاریسى فروخته شده است. محمد نخجوانى سرانجام به قیمت گزافى کتاب را خریده و به ایران بازمى گرداند». کتاب ارزشمند مذکور همان «دیوان کمال خجندى» است که به قلم خودش در قرن نهم هجرى نگاشته شده است.

کمال الدین مدنی رئیس کتابخانه مرکزى تبریز نیز در این خصوص گفت: نسخ ارزشمند این مجموعه که به نوعى شناسنامه و اعتبار کتابخانه نیز محسوب مى شوند باعث گردید تا یونسکو در سال ۱۳۴۴ کتابخانه ملى تبریز را به عنوان کتابخانه معتمد آن سازمان در فهرست جهانى خود قرار دهد.

وی در عین حال با تاسف افزود: البته این افتخار در سالهاى گذشته کمرنگ شد و اکنون پس از سالها وقفه، مسؤولان این کتابخانه ارتباطاتى را آغاز کرده اند تا عنوان مذکور بازپس گرفته شود.

مدنی با بیان اینکه در لیست کتابخانه ملى تبریز نام ۱۰ نسخه خطى به چشم مى خورد که در سراسر جهان بى نظیر است تصریح کرد: ارزشمندترین کتاب موجود در این کتابخانه، انجیلى است متعلق به ۱۲۰۰ سال قبل که در ۱۲۰ صفحه و بر روى پوست ماهى نوشته شده است.

گنجینه نسخ خطی در کتابخانه مرکزی تبریز

کمال الدین مدنی رئیس کتابخانه مرکزى تبریز در این خصوص گفت: بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز بعد از کتابخانه ملی معدود کتابخانه هایی است که گنجینه های نفیس و بسیار ارزشمندی را در خود جا داده است.

وی با بیان اینکه در این بخش کتابهای خطی، چاپ سربی و سنگی و نیز برخی اسناد تاریخی و تعدادی قطعات نقاشی و عکس در قسمت هایی مجزا از هم نگهداری می شود افزود: تعداد نسخه های خطی این بخش حدود سه هزار و 298 جلد است که به بیش از چهار هزار عنوان کتاب می رسد.

علی رادان مشاور دبیر کل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور نیز در بازدید از این مجموعه گفت: نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز و بیش از ذخایر نفتی ارزشمند است.

گنجینه نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز

رادان این کتابخانه را حاوی ذخایر بسیار ارزشمند عنوان کرد و افزود: بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز دارای گنجینه‌های نفیس و بسیار ارزشمندی است که از گذشته‌های دور به ما رسیده است و ما باید میراث‌دار این ذخایر گرانبها و نفیس باشیم.

رادان تصریح کرد: این بخش از کتابخانه مرکزی تبریز از کتاب‌های خطی، چاپ سربی و سنگی بسیاری نظیر انجیل رسولان و وقفنامه ربع رشیدی برخوردار است که هر کدام نشانگر قدمت تاریخی و فرهنگی منطقه آذربایجان است.

برخی از آثار نفیس و قدیمی که در بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز نگهداری می شود به شرح زیر است:

انجیل رسولان:

کتاب نفیس و فاخر "انجیل رسولان" قدیمی ترین نسخه خطی است که در بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز نگهداری می شود.

این کتاب بر روی پوست ماهی نوشته شده است. زبان آن سریانی ( آشوری ) و خط به کار رفته در آن از خط های نیمه زنده دنیا به حساب می آید . انجیل رسولان اصیل ترین و دست‌نخورده ترین انجیل جهان مسیحیت است که البته تا به حال ترجمه و چاپ نشده است. انجیل رسولان80 سال پیش در اختیار یک ایرانی بود. وی قصد داشت این کتاب ارزشمند را در خارج از ایران بفروشد. اما دولت وقت مانع این کار می شود و کتاب را تحویل انجمن ایالتی آذربایجان می دهد و بعد از آن در اختیار کتابخانه ملی تبریز قرار می گیرد.

انجیل رسولان، قدیمی ترین نسخه انجیل جهان

گفتنی است این کتاب حدود 800 سال قبل توسط داوید بن ملک شاه در روستای موش آباد از توابع آذربایجان غربی مرمت شده است. این کتاب نفیس اخیراً به ثبت ملی رسیده است.

کمال الدین مدنی، رئیس کتابخانه ملى تبریز در این خصوص مى گوید: در ابتدا تصور مى شد این کتاب همان کتاب مقدس (شامل انجیل، تورات، زبور، نامه هاى سلیمان و...) است اما کارشناسان اروپایى که به خط سریانى قدیم آشنا هستند پس از تحقیق و رمزگشایى کتاب تأیید کردند که کتاب مذکور یکى از معتبرترین و قدیمى ترین اناجیل جهان و نزدیک به انجیل اصیل است.

وقف نامه ربع رشیدی:

از دیگر آثار فاخر موجود در بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز " وقف نامه ربع رشیدی" است که به قلم خواجه رشید الدین فضل الله همدانی نوشته شده است. این اثر ارزشمند نیز بیش از 700 سال قدمت دارد و موضوع آن وقفیات املاک و دارایی های مربوط به خواجه است که به ربع رشیدی وقف کرده است . کاغذ این کتاب از نوع خان بالیغ است که در آن دوره زیاد استفاده می شده است .

خواجه رشید الدین در این وقف نامه اطلاعاتی دقیق و مستند در باره شیوه فعالیت های علمی آموزشی تشکیلات ربع، اوضاع فرهنگی آن عصر، ارزش خدمات خواجه در پیشبرد توسعه امور فرهنگی و آموزشی و نکاتی در باره احوال شخصی اش نوشته است .

وقفنامه ربع رشیدی که در فهرست میراث مکتوب یونسکو ثبت شده است

خواجه رشید‌الدین در پایتخت ایلخانیان و در گذرگاه کاروان‌های خاور و باختر یکی از بزرگترین تأسیسات روزگار کهن شامل کتابخانه، مدرسه، مسجد، دارالایتام، گرمابه، مهمانسرا، بیمارستان، مدارس عالی، پرورشگاه و کارگاه‌های صنعتی، پارچه بافی، کاغذ سازی و آهنگری و ... را پدید آورد. او برای تأمین پشتوانه مالی برای اداره این مؤسسات بزرگ، دارایی و املاک زیادی را وقف «ربع رشیدی» کرد. این موقوفات عمدتاً در ایران قدیم، ‌بخش‌هایی از عراق، افغانستان، گرجستان، ولایت روم، آذربایجان و‌سوریه بودند.

وقف نامه ربع رشیدی در سال 86 در حافظه جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

شرح اصول کافی،کلیات امیر علی شیر نوایی،‌دیوان صائب:

از دیگر آثار ارزشمند موجود در بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز کتاب "شرح اصول کافی" به قلم ملاصدرا است که قدمت 400 ساله دارد. کاغذ کتاب فوق از نوع سمرقندی است و نسخه خطی "کلیات امیر علی شیرنوایی" از دیگر آثار گران بهایی است که در بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز نگهداری می شود. این کتاب هم از نظرآرایه های هنری بسیار فاخر است و تنها نسخ درباری موجود است که از زیبای ظاهری فراوانی برخوردار می باشد و تنها نسخه ای است که به صورت کامل به دست ما رسیده است و تا به حال نیز چاپ نشده است .

نسخه ارزشمند دیوان صائب به قلم خود شاعر

کتاب " زیج الغ بیک " از دیگر آثار نفیس بخش نسخ خطی است که در موضوع ستاره شناسی و نجوم نوشته شده و 600 سال قدمت دارد و کاغذ آن از نوع خان بالیغ است و " دیوان صائب تبریزی " نیز از آثار دیگر موجود در این بخش است که حدود 350 سال پیش از این توسط خود صائب تبریزی نوشته شده است.

موضوعات نسخ خطی موجود در کتابخانه مرکزی تبریز:

نسخه های خطی موجود در کتابخانه مرکزی تبریز در موضوعات مختلفی چون اخلاقی، عرفانی، مذهبی ( تفسیرها وشرح ها ) ، تاریخی، حکومتی، سیاست، دخل و خرج حکومتی، انواع لغت نامه های علمی، هندسی، ریاضی، نجوم، هیئت و گیاهان دارویی، دیوان شاعران، تذکره ها، جنگ ها و ....... می باشند.

کتاب های چاپ سنگی و سربی:

در قسمت دیگری از این بخش کتابهای چاپ سنگی و سربی نگهداری می شود. تعداد کتب چاپ سنگی و سربی موجود در کتابخانه مرکزی تبریز حدود پنج هزار و 500 جلد است. به عنوان مثال کتاب "مرات عثمانی" تنها کتاب چاپ سنگی است که بر روی آن تذهیب و نقاشی کار شده است و از کتابهای چاپ سربی نیز می توان به کتاب "جام جهان نما" اشاره کرد. این کتاب قدیمی ترین نسخه چاپ سربی موجود در کتابخانه مرکزی تبریز است و 285 سال قبل از این چاپ شده است.

کتابخانه اى نفیس، نیازمند امکانات

کتابخانه مرکزی تبریز از بخش های متعدد و مختلفی چون پنج سالن مطالعه عادی و سالن ویژه پژوهش و نشریات جاری، بخش های خدمات رایانه ای و خدمات فنی و مرمت و صحافی، بخش اداری و پشتیبانی با تاسیسات و تجهیزات مدرن و سالن ویژه ارتباطات انفورماتیک و آزمایشگاه نسخ خطی، سنگی، سربی و ... تشکیل یافته است.

با وجود اینکه کتابخانه ملى تبریز یکى از نفیس ترین مجموعه هاى کشور و حتى جهان محسوب مى شود اما این مرکز از فقدان امکانات به شدت رنج مى برد.

به گفته مدنی، رئیس کتابخانه مرکزی تبریز به دلیل نداشتن امکانات فنى مدرن، برخى از کتابهاى خطى قدیمى موجود در این مجموعه در حال مبتلا شدن به ویروس و آفت هستند و دیگر روشهاى سنتى پاسخگوى نیازها و امکان نجات آن نخواهد بود.

کتابخانه تبریز نیازمند امکانات مدرن

علی رادان مشاور دبیر کل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور نیز در این خصوص گفت: از هیچ تلاشی در زمینه ترمیم این نسخ نباید دریغ کرد و از مرمت‌کاران و اساتید ملی باید استفاده کنیم تا این نسخ نفیس که بیش از ذخایر نفتی ارزشمند هستند به خوبی صیانت شوند.

وی در بازدید از دستگاه آفت‌زدای کتاب‌ها گفت: وجود دستگاه دیگری در این بخش بسیار ضروری به نظر می‌رسد و باید با کمک نهاد نسبت به تهیه آن اقدام کرد.

گفتنی است همچنین این مجموعه همچنین از نبود نیروى متخصص کافى نیز رنج مى برد به طورى که براى ارائه خدمات براى ۱۵ هزار عضو فعال این کتابخانه تنها ۶۰ نفر وجود دارد.

شرایط نگهداری کتابهای نسخه خطی

نگهداری کتابهای بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز تابع رعایت شرایطی است. مثلا محلی که کتب نفیس خطی در آن نگهداری می شود باید هوایش تصفیه گردد و رطوبت آن باید در حدود 48 الی 55 درجه با نوسان یک درصد و دمای هوای آنجا نیز باید حدود 18 تا 22 درجه با نوسان یک درصد باشد و نیز این کتابها نباید در برابر تابش مستقیم نور قرار گیرند.

کتابهای بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز در حال حاضر به دو روش سنتی و مدرن در برابر برخی آفت ها محافظت می شوند .

شیوه کار در بخش سنتی به این طریق است که وسایلی چون تنباکو و توتون را در لیوان یکبار مصرف می ریزند و در کنار قفسه ها می گذارند تا کتابها از هجوم موریانه ها در امان باشند . اما روش مدرن حفاظت کتابهای نفیس به گونه ای متفاوت تر از روش سنتی است.

در این روش دستگاهی به نام IFUS یا آفت زدا، کار حفاظت از کتابها را بر عهده دارد. این دستگاه که دارای قفسه های شبکه دار است حدود 30 الی 40 کتاب را در خود جای می دهد. برای آفت زدایی کتاب ها در روش مدرن از دو دارو به نام های" پارادی کلور و بنزن و تیمول" استفاده می شود به این صورت که داروها داخل یک هیتر گذاشته و دریچه های دستگاه آفت زدا بسته می شود و کتاب ها شروع به آفت زدایی می شوند. این فرایند 15 روز طول می کشد. کتابها بعد از آفت زدایی حدود 15 سال دیگر نیز می توانند عمر مفید نمایند .

نمونه ای از آثار میرعماد، خوشنویس بنام ایرانی

شایان ذکر است برای کتب نگارش جدید 25 گرم و برای کتب قدیمی 50 گرم از داروهای فوق الذکر استفاده می شود.

کاغذ بیشتر کتابهای موجود در بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز از نوع بسیار مرغوب می باشند که در زمان و روزگاران خود زیاد به کار می رفته اند مثلاً کاغذ خان بالیغ، سمرقندی، بغدادی و اصفهانی، دولت آبادی، شامی، کاغذ های هندی و فرنگی.

برای مرمت کتابهایی که از این کاغذ ها استفاده شده است نیاز به کاغذ ی به نام "تی شو" است. کاغذ تی شو در کشور ژاپن تولید می شود.

نحوه استفاده مراجعین از بخش نسخ خطی

نسخه های خطی موجود در کتابخانه مرکزی تبریز با توجه به مطالب و موضوع و محتوی در 4 طبقه دسته بندی شده اند. دسته اول کتابهایی هستند که تعداد شان کم است و در واقع نسخه های منحصر به فرد هستند و مشابه بیرونی ندارند مثل وقف نامه ربع رشیدی، انجیل رسولان و .... .دسته دوم و سوم کتابهایی هستند که مشابه بیرونی دارند اما اغلاط این نسخه ها بسیار کم است و دسته چهارم نسخه هایی هستند که 4 تا از آنها موجود هستند و از آن نیز چاپ شده و در حال حاضر در بیرون نیز موجود است .

کتابهای دسته اول به هیچ وجه در اختیار مراجعین قرار نمی گیرد مگر تحت شرایطی خاص مثلاً در بازدیدهای مهم کشوری و خارج از کشور اما کتابهای سایر دسته ها به صورت فیلم و سی دی اسکن شده در اختیار مراجعین قرار داده می شود .

سیستم ایمنی بخش نسخ خطی

برای نگهداری نسخه های خطی موجود در کتابخانه تبریز سیستم ایمنی خاصی تعریف شده است، به گونه ای که این بخش مجهز به دوربین های مدار بسته می باشد و بر روی برخی کتابهای نفیس نوارهای الکترو مغناطیسی نصب شده است که کار حفاظت از کتابها را انجام می دهند. همچنین این بخش مجهز به سیستم اطفای حریق می باشد. این سیستم مجهز به گاز مخصوصی است که نه به انسان و نه به کتاب ها ضرر دارد و بسیار هوشمند عمل می کند و قبل از هر حادثه ای اخطار می دهد.

-----------------------------

گزارش: مهرداد خوشکار مقدم