به گزارش خبرنگار مهر، در ادامه سلسله نشست‌های انجمن جامعه‌شناسی ایران پنجمین نشست کمیته تخصصی ارزیابی تغییرات اجتماعی این انجمن با سخنرانی دکتر ابراهیم حاجیانی و موضوع "کاربرد آینده پژوهی در مطالعات ارزیابی تاثیرات اجتماعی (اتا)" روز سه شنبه 28 دی‌ماه در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد.
عضو هیئت عملی مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام در آغاز سخنان خود با اشاره به ضعف جامعه ایران در مباحث مربوط به آینده‌پژوهی و سیاست گذاری گفت: به نظر می‌رسد نه نظام تصمیم سازی تمایلی به استفاده از رویکردهای رایج در علم اجتماعی دارد و نه متخصصان علوم اجتماعی علاقه‌مند به نزدیکی با نظام تصمیم‌سازی هستند که در نتیجه این امر سبب شده است که شکافی جدی میان این دو حوزه به وجود آید.
وی افزود: مطالعات آینده حوزه میان‌رشته‌ای است که توانسته از مجموعه روشهای رشته‌های مختلف نیز استفاده کند. یکی از تکنیک‌های رایج در اتا یا ارزیابی تاثیرات اجتماعی تکنیک‌های پیمایش پس از اجراست که البته این نقد نیز بر آنها وارد شده است که ارزیابی پدیده‌ها پس از اجرا چندان مفید نیست. به بیان دیگر می‌توان گفت که این رویکرد تأثیر چندانی در سیاست‌های اجرا شده و اصل کار ندارد.
این پژوهشگر علوم اجتماعی با تأکید بر اهمیت بررسی مسایل پیش از اجرای آنها تصریح کرد: مراحل اصلی در اتا را می‌توان به قبل، حین و پس از اجرا تقسیم کرد که البته ارزیابی تاثیرات اجتماعی پیش از اجرا ماهیت پیشبینی و آینده‌نگری دارد.
وی با اشاره به پرسش‌های اصلی در ارزیابی تأثیرات اجتماعی پروژه‌ها قبل از اجرا همراه با اتخاذ رویکرد مطالعات آینده خاطرنشان کرد: سؤال اولیه در اینجا این است که آینده‌ها با همان حالات متعدد و ممکن ناشی از اجرای پروژه کدامند؟ یا به عبارت دیگر انواع پیامدهای اجتماعی چیستند و در اثر وقوع هر یک هر تاثیری، محیط یا وضعیت دچار چه شرایطی خواهد شد.
حاجیانی پرسش دوم را مربوط به اولویت‌بندی، رتبه‌بندی یا ارجحیت آیندههای ممکن دانست و گفت: ملاک این رتبه بندی یا اولویت‌دهی احتمال وقوع است. به بیان ساده‌تر باید گفت که احتمال وقوع هر حالت به چه میزان است.
وی ادامه داد: پرسش سوم درباره نحوه وقوع یا مکانیسم علی حالات یا تأثیرات محتمل است. چرا که برای مدیران ارشد، طراحان و منتفعان پروژه ، نحوه وقوع و تاثیرگذاری حائز اهمیت فراوان است.
عضو هیئت عملی مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام خاطرنشان کرد: ماهیت تغییرات اجتماعی به‌شدت غیرخطی است و می‌توان گفت: که تعامل میان عامل تغییر، زمینه‌ها و مخاطب یا اهداف منجر به برون‌دادهای بسیار متنوع و یا غیرمنتظره‌ای می‌شود. همچنین این تغییرات ممکن است ناگهانی، ناپیوسته و پیش بینی ناپذیر و نه برنامه ریزی شده، پایدار و پیش‌بینی‌پذیر باشند.
وی در ادامه به بحث درباره آیندههای ممکن، آیندههای محتمل و آیندههای پراولویت پرداخت و گفت: علاوه بر این سه گونه آینده می‌توان از آیندههای مطلوب نیز سخن گفت.
حاجیانی تصریح کرد: در بحث از مطالعات آینده و ارزیابی تاثیرات اجتماعی باید به استلزامات و اصول علمی حاکم بر پیش بینی نیز توجه داشت. در مطالعات آینده ما باید به نحوی عمل کنیم که بتوان به سیمت آیندههای بدیل و انواع سناریوها حرکت کرد. بنابراین هر گونه مطالعات ارزیابی تاثیرات اجتماعی نباید تک سناریویی باشند بلکه باید تمامی آیندههای خوشایند و یا نامطلوب با نیز مد نظر قرار دهند.
این پژوهشگر مطالعات آینده یاد آور شد: خروجی‌های فرآیند پیش بینی در مطالعات ارزیابی تاثیرات اجتماعی باید احتمالی و کمی باشند. همچنین سناریوهای ارایه شده باید شفاف و واضح بوده و زمان و مکان نیز در آنها لحاظ شوند. نکته دیگر در این رابطه مشخص بودن نقطه رهایی در مطالعات آینده یعنی نقطه‌ای است که قرار است کار در آنجا شروع شود.
وی افزود: افق زمانی نیز در فرآیندهای پیشبینی مطالعات ارزیابی اجتماعی بسیار مهم است یعنی ما باید مشخص کنیم که برای چه افق زمانی مسایل را بررسی می‌کنیم. در این راستا فرآیند پیش بینی نیز باید گویا باشد. چرا که با توجه به تحولات مستمر محیطی و نیز تغییرات دایمی پدیده‌های تحت بررسی، فرآیند پیش بینی باید متحول بوده و نتایج آن در طول زمان تغییر کند.
عضو هیئت عملی مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام سپس به انواع تکنیک‌های آینده نگری و پیشبینی پرداخت و رایج‌ترین روش‌ها در این حوزه را چنین برشمرد: مرور ادبیات، پانل خبرگان، سناریو، کارگاه آینده‌پژوهی، توفان مغزی، مصاحبه، دلفی، تکنولوژی‌های کلیدی، پیمایش، پایش محیطی، مقالات، SWOT، تکنولوژی آینده، مدل سازی و شبیه سازی، پس‌نگری، نقشه آینده، تحلیل ماتریس متقاطع، کتاب سنجی، تحلیل مرفولوژیکی، پانل شهروندان، درخت روابط، تحلیل چند مقوله‌ای و نظریه بازیها.
وی در ادامه با اشاره به عوامل مؤثر بر انتخاب تکنیکها یا روشهای پیش بینی این عوامل را شامل افق و فاصله پیش بینی، الگوی داده‌ها ، دقت مطلوب، هزینه پیش بینی، در دسترس بودن داده‌ها و سهولت عمل و فهم پیش بینی عنوان کرد و گفت: در مطالعات آینده نظریات و فرضیاتی وجود دارند که معطوف به آینده‌اند. بنابراین مسئله اصلی در کاربرد این نظریه‌ها انتخاب نیروها یا متغیرهای کلی یا نیروهای پیش ران است.
حاجیانی در پایان به برخی از تکنیک‌های آینده‌نگری اشاره کرد و کوشید مروری گذرا بر برخی از آنها داشته باشد. وی گفت: در تکنیک "تحلیل روند" گذشته مبنا قرار داده می‌شود تا آینده پیش بینی شود. در تکنیک "سناریونویسی" معمولا بر کنشگران تاکید می‌شود و نه بر متغیرها. که البته این کنشگران می توانند هم افراد و هم نهادها باشند و در تکنیک "تحلیل ماتریس متقاطع" رابطه دو به دوی متغیرها با هم مورد بررسی قرار می‌گیرند.
نظر شما