به گزارش خبرنگار مهر، در پهنه خراسان رضوی جلوه های بی بدیل معماری بومی و اسلامی از رباط ها و کاروانسراها هنوز دیده می شود، اما حقیقت آن است که هتل های بین راهی و مراکز اقامتی موجود در مسیر شهرهای آباد و پر رونق، دیگر جایی برای مرور آثار ماندگار این مجموعه ها باقی نگذاشته است.
در سال های اخیر که گردشگری به عنوان یک مؤلفه، مورد اشاره و سیاستگذاری مدیران کلان کشور قرار گرفته است، باز هم خبر شوق انگیزی از توجه به رباط ها در کشور و بویژه در خراسان رضوی، شنیده نمی شود.
شناسنامه
خراسان رضوی دیاری پر قدمت با نشانه ها و ردپاهایی از افتخار و توانمندی و ظرفیت های قابل اعتنا است.
این استان پیش از ظهوراسلام، مهد رویش تمدن و پیشگام پاسداری از حریم و زبان ایران بود، ظهور شاعران نامی و ماندگار و شخصیت های اثرگذار با پسوند طوسی، سند معتبری از دوران طلایی خراسان رضوی در پیشینه ایران است.
در دوره اسلامی نیز خراسان رضوی با مردم مستعد و توانمندی های فراوانش همچنان در قله قرار داشت و همواره در محاسبات ملی مورد توجه بود.
در دوره اسلامی نقطه متمایز این پهنه سرشار از جاذبه و داشته های تاریخی، وجود مضجع شریف علی بن موسی الرضا (ع) است که زمینه حضور زائران و مسافران در مرکز این خطه را فراهم می آورد.
مشهد در هزاره گذشته به عنوان قطب اصلی مسافرت در ایران مطرح بوده و هر سال هم بر شمار زائران حرم مطهر امام رضا (ع) افزوده می شود.
گرچه در سال های اخیر به دلیل رشد فن آوری، هتل های لوکس و امکانات گسترده ای در اختیار مسافران مشهد قرار دارد، اما شواهد حاکی است مردم این سامان در سراسر استان از همان آغازین روزهای عزم زائران برای زیارت، همواره جامه خدمت به زوار را به تن کرده و در جهت کاهش مشکلات آنان گام برداشته اند.
وجود دهها رباط در مسیرهای منتهی به مشهد از جلوه های این خدمتگزاری است. رباط ها نخستین منزلگاه های زائران قبل از رسیدن به مشهد و تشرف به حریم کبریایی امام رضا (ع) بوده اند. این رباط ها که با سرمایه ارادتمندان امام رضا (ع) و خلاقیت و ذوق معماران پرتلاش قامت راست کرده اند، هنوز پس از سده هایی چند آثار آنها در مسیرهای مختلف پابرجاست.
رباط شرف
کاروانسرای رباط شرف در 136 کیلومتری شرق مشهد واقع است، راه قدیم مرو باستان به نیشابور کهن که یکی از مسیرهای اصلی جاده ابریشم به شمار می آمد از این محل می گذشت و رباط شرف یکی از مهمترین منزلگاه های آن در سده های میانی اسلام بود.
بانی "رباط شرف" شرف الدین علی قمی ملقب به "وجیه الملک" است که از سال 481 هـ . ق به حکومت مرو منصوب شد و در سال 515 هـ . ق به وزارت سلطان سنجر سلجوقی درآمد.
این کاروانسرا در معماری ایران جایگاه ویژه ای دارد، رعایت دقیق و همه جانبه تناسبات و اصول معماری ایرانی در طراحی و ساخت، به کارگیری طرح های آجرچینی متنوع و بدیع در نمای ایوان ها، طاق ها، طاقچه ها و گنبدها و همچنین ایجاد نقوش زیبای گچبری در زیر ایوان ها و محراب نمازخانه ها، این کاروانسرا را در ردیف ارزشمندترین بناهای دوره سلجوقی در قلمرو معماری اسلامی قرار داده است.
رباط نیشابور
رباط نیشابور که به رباط شاه عباسی شهرت دارد، با طرح و نقشه چهار ایوانی مشتمل بر غرفه ها و حجرهای پیرامون حیاط مرکزی است.
در هر گوشه سکویی به عنوان بارانداز به چشم می خورد و هر چه بارانداز به سالن بلندی که مالبند نامیده می شود و ویژه نگهداری چهارپایان است، اشراف دارد.
آجرچینی های متنوع فراز ایوان ورودی است که ردیفی از لوزی های متصل به هم را شکل می دهد.
این رباط در سال های اخیر توسط میراث فرهنگی عرضه کننده صنایع دستی متنوع و محل آموزش هنرهای سنتی است و کاربری موزه نیز دارد.
رباط بی بی
رباط بی بی در اوایل قرن دهم هجری در زمان شاه اسماعیل صفوی توسط بانویی نیکوکار ساخته شد، اما بعدها توسط ورثه مرحوم حاج محمدرضا لاری (تاجر تربتی)، با استفاده از آجرهای این رباط، رباطی نو با ایوان و 40 حجره بنیان شد.
در چهار گوشه این رباط که در حاشیه روستای ظهیرآباد قرار دارد، چهار شبستان بزرگ به چشم می خورد، در این شبستان ها مالبندهاوایوانهای بزرگ به رباط مشرف است که در تابستان از آن استفاده می کرده اند.
رباط شریف آباد
رباط شریف آباد در حاشیه سبز روستای شریف آباد در کیلومتر 35 جاده مشهد - نیشابور واقع است؛ قدمت این بنا به 180 سال می رسد.
کل کاروانسرا شامل یک فضای تابستانی با 25 غرفه رو به صحن است و دو ایوان جنوبی و شمالی دارد، در اصلی کاروانسرا از ایوان غربی باز می شود، در ضلع شمالی رباط، ایوان های بخش تابستانی، بخش زمستانی و بیوتات را به هم پیوند می دهد، در داخل این بخش 20 غرفه وجود دارد و سقف شبستان را 16 ستون آجری حجیم سرپا نگه داشته است.
دور تا دور رباط و روی بام های غرفه های تابستانی جای دفاع و تیراندازی تعبیه شده است و چهار برج نگهبانی بر چهار گوش بخش زمستانی این رباط در مجاورت رباط دیگری به نام شوکت الملک قرار دارد.
رباط ماهی
یکی دیگر از منزلگاه های قدیمی سرخس "رباط ماهی" است که در حال حاضر تنها بقایای آن به چشم می خورد این بنا که تا رباط شرف شش کیلومتر فاصله دارد، در کنار کشف رود واقع است.
این مکان در سده های پیشین اطراقگاه کاروانیان در مسیر قدیمی توس، نیشابور به سرخس بوده است.
امروزه بنای این رباط به صورت نیمه ویران است و جز ایوانها، تالارها و سرستون های چیزی از آن برجای نمانده است، به دلیل شباهت معماری "رباط ماهی" به "رباط شرف" به احتمال بسیار تاریخ ساخت این بنا نیز به دوره سلجوقی "میدان رباط" قرار دارد به همت حاج محمدرضا لاری از تجار معروف شهر به سال 1308 هـ . ق ساخته شده است.
این رباط از بناهای دو ایوانی است و مشتمل بر هشتی وردی، صحن، حجره، حجره غرفه و اصطبل است، فضاهای این رباط شامل 24 غرفه تابستانی و اتاقک های پشتی برای استفاده زمستانی است.
آرامگاه حاج محمدرضا لاری بانی رباط نیز در فضایی واقع در بازارچه جنب رباط قرار دارد.
رباط زرنوخ
بنای تاریخی موسوم به "رباط زرنوخ" در 30 کیلومتری جاده تربت حیدریه به فیض آباد و در بخش مه ولات شمالی واقع است.
این رباط از نوع سرپوشیده و دارای تزیینات آجری متعددی است به نحوی که پوشش سقف گنبدی بنا هر کدام آراسته به داخلی این قسمت را تأمین می کند، علاوه بر آن بارانداز نیز در این قسمت واقع است.
فضای داخلی رباط زرنوخ بدون اتاق محل استراحت کاروانیان است و تنها پیرامون بخش مرکزی ایوانچه هایی دیده می شود که بالاتر از حیاط رباط قرار دارند و اطراقگاه مسافران به شمار می آمده اند، براساس ویژگی های معماری قدمت این رباط به دوره صفویه می رسد.
رباط طبسی
از بناهای موجود در مجموعه تاریخی مزار قطب الدین حیدر، رباطی است که "حاج محمد ابراهیم طبسی" از تجار معروف عصر قاجار در اواخر این دوره در ملک شخصی خود بنا کرد.
رباط طبسی در زمره بناهای دو ایوانی است که شامل فضای ورودی، هشتی و تعدادی حجره مشرف به میان سرای بنا، انبار و اصطبل است.
این بنا پس از مرمت کامل و ساماندهی فضاهای مختلف توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری خراسان رضوی به مجموعه فرهنگی - تاریخی تغییر کاربری خواهد داد.
رباط عباسی
رباط عباسی در میانه دشتی وسیع به فاصله 26 کیلومتری شمال غرب شهر تایباد و بر کناره راه قدیمی این شهر به تربت جام قرار دارد.
این بنا در زمان آبادانی و رونق خود از جمله کاروانسراهای معتبر خراسان به شمار می آمد که به دلیل فضاهای متعدد و داشتن امکانات رفاهی از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و در سفرنامه ها و متون تاریخی از آن یاد شده است.
رباط عباسی مشتمل بر دو حیاط است و پیرامون آنها، ایوان، ایوانچه، اتاقکها و آب انبار وجود دارد.
این رباط از یادگارهای معماری دوره صفویه در خراسان رضوی به شمار می آید.
رباط سنگ بست
روایات متون کهن بویژه نزهه القلوب ساخت این بنا را به امیر علیشیر نوایی نسبت می دهد؛ این رباط که امروزه به فاصله کمی از محوطه تاریخی سنگ بست واقع است، در دوران های مختلف مرمت و ساماندهی شده است.
بنای رباط با طرح و نقشه ای مستطیل شکل دارای برج های دیدبانی و نیم برج هایی برای تقویت دیوارهای اصلی و مرتفع آن است.
فضای داخلی رباط سنگ بست مشتمل بر حیاط مرکزی (میان سرا)، حجره ها و اتاق های ویژه اقامت کاروانیان و اصطبل است، سر در ورودی این بنا شباهتی بسیار به کاروانسرای مهیار در اصفهان دارد.
"ماکسیم سیرو" تاریخ ساخت این بنا را دوره صفویه می داند.
رباط جام
رباط جام که در ضلع جنوبی خیابان کوثری شهر تربت جام قرار دارد، به صورت یک بنای چهار ایوانی است.
فضای ورودی رباط به یک هشتی منتهی می شود و ایوان های شمالی و جنوبی آن در ادامه به فضاهایی وسیع می رسد که این نقاط به کمک پایه های آجری به چشمه طاق ها تبدیل شده اند و کاربری اصطبل را داشته اند.
همچنین فضای داخلی بنا شامل ایوان ها و ایوانچه هایی است که هر یک به حجره ای محدود می شود.
نمای بیرونی رباط علاوه بر دیوار اصلی بنا دارای سه برج است که در زوایای شمال شرقی، جنوب شرقی و برجی به شکل نیم استوانه ای بر روی دیوار شمالی و کناره غربی ورودی شمالی بنا شده اند.
از بخش های مهم رباط "جام" فضای شاه نشین آن در بخش فوقانی، هشتی ورودی غربی و پوشش گنبد عرقچین با تزیینات کاربندی است، با توجه به سبک معماری بر جای مانده از دوران تیموری دانست.
رباط سمنگان
رباط سمنگان از جمله کاروانسراهای سرپوشیده ای است که بر کنار راه قدیم سنگ بست به هرات قرار دارد و اکنون در میان روستای سمنگان به فاصله 54 کیلومتری شمال شهر تربت جام واقع است.
ورودی بنا از سمت شمال و از انتهای ایوان بلندی به درون رباط راه می یابد.
در سمت جنوبی، هشتی رباط با فضای هشت ضلعی و گنبدی بلند است و فضای داخلی آن را مجموعه ای از اتاقها و چشمه طاقها شامل می شود، بر دو طرف ایوان ورودی دو کتیبه معقلی به چشم می خورد که نمای زیبایی به بنا داده است.
با توجه به معماری رباط بنظر می رسد مربوط به اواخر دوران تیموری و با اوایل دوره صفوی باشد.
رباط سیدآباد
رباط تاریخی چناران در مجاورت روستایی به نام "سیدآباد" در بخش جنوبی شاهراه مشهد - قوچان و به فاصله 18 کیلومتری شمال غرب شهر چناران واقع است.
اگر چه بنای رباط کتیبه ساخت ندارد؛ اما اسلوب معماری، حاکی از انتساب این بنا به دوره صفوی است و به نام رباط شاه عباسی نیز مشهور است، بنای رباط از نوع سرپوشیده است و در فضای داخلی هشت ستون دارد که پوشش سقف بر روی آنها قرار دارد.
طرفین بخش شمالی رباط دو اتاقک وجود دارد و این فضاها بوسیله یک راهرو و دو درگاهی به فضای مرکزی رباط و محدوده های دو طرف مرتبط می شود.
بر اساس شواهد معماری، در دوران های بعد یک اصطبل به ضلع غربی رباط افزوده شده است، این بنا از هر گونه عناصر تزیینی بی بهره است.
.................................
گزارش: امیرعلی ابراهیمی
نظر شما