به گزارش خبرنگار مهر، سحر را دوست دارم، به خاطرپیش خوانی های روح نوازش، به خاطرآسمان آبی آبادی که با ستاره های ریز ودرشت پولک دوزی شده اند، به خاطرقنوت هایی که به امید استجابت صورت می گیرد، به خاطر اشکهایی که اصرار بر پاک شدن دارد، خودت گفتی: توبه شکستی بیا/هرآنچه هستی بیا/امیدواری بجو/زنام غفارما
در ادامه بررسی آیین های رمضان در خراسان رضوی، رسوم مردم چند منطقه این استان را با هم مرور می کنیم.
بردسکن
چند روز قبل از حلول ماه رمضان، مادران و اهل خانه به شست وشوی فرش و البسه و رفت و روب منزل پرداخته و اقلام خوراکی محلی را برای پخت و پز آماده می کنند.
مجتبی نظام آبادی شاعر محقق و پژوهشگر در این خصوص می گوید: تهیه آرد جو برای پخت نان جو، تهیه اقلام پخت بلغور، شله، فرنی و پخت نان محلی به خصوص نان جو که عقیده دارند، هنگام افطار، معنویت و سادگی سفره را برکتی دو چندان می بخشد، مرسوم بوده و هنوز هم است.
وی می افزاید: تهیه غذا و انجام اموری که به آنها اشاره شد در طول ماه رمضان به خصوص شب های قدر و احیا در بیشتر نقاط شهرستان مشاهده می شود.
وی با بیان اینکه هنوز در آبادی های شهرستان بردسکن و روستاها و مناطق مختلف این خطه، آداب و رسوم سحرخوانی، قنبرخوانی و مدیحه خوانی در ایام ماه رمضان انجام می شود، می گوید: قنبرخوانی در قدیم ترها از مهم ترین آداب و رسومی بود که اوج آن در ماه رمضان و شب های احیا مشاهده می شد، کمتر. مدیحه خوان و منقبت خوان علی(ع) با خواندن اشعاری در شوکت، انفاق، صداقت، بذل و کرامت و مردانگی و کمک به مستمندان و فقرا و فضایل حضرت علی(ع) ارادت خود و مومنان شیعه را به خاندان مولای متقیان اعلام می کرد و مردم با نذورات خود مدیحه خوان را همراهی می کردند.
وی اشاره می کند: قنبرخوانی نیز به همین شیوه توسط ذاکر و درویش ارائه می شود.
مجتبی نظام آبادی می افزاید: سحرخوانی همچون گذشته و با همان حرارت و شور و حال قدیم هنوز هم در روستاهای این منطقه به چشم می خورد، پیران خوش صوت و میانسالان آراسته به نغمات و الحان زیبا با خواندن اشعار عارفانه، در مدح علی(ع) و خشنود از پذیرش توبه در سحرهای این ماه، مردم را به بیداری درون و مقابله با هوای نفس فرا می خوانند و آنان را به روشنایی سپیده و سحرهای رمضان دعوت می کنند.
این پژوهشگر می افزاید: آهنگ هایی که در برخی مناطق شهرستان در سحری خوانی استفاده می شود کاملا اصیل است، مادران با ارادت دیرینه خود به مولا علی (ع) در پخت و پز سحرگاه ذکرهایی زیر لب در منقبت مولا می خوانند. لالایی مادران روستاهای دوردست بسیار اصیل و خوش روایت است. هرچند صنعتی شدن، سنت ها و رسوم را تهدید می کند و بیم آسیب رسیدن به سنت ها و رسوم بیش از پیش مشاهده می شود.
سبزوار
شروع ماه مبارک رمضان تا قبل از آمدن تلویزیون به خانه ها در هاله ای از ابهام قرار داشت. لذا مردم روز قبل از ماه رمضان را روزه می گرفتند و این روز را "یوم الشک" می نامیدند، اگر آن روز ماه رمضان اعلام می شد که روزه شان واجب بود وگرنه جزو روزه های مستحبی محسوب می شد.
عباس بنی هاشمی ازمعلمان پیشکسوت این دیار در این خصوص می گوید: نیاکان ما در گذشته های نه چندان دور که نه ساعت زنگداری بود و نه تلفنی از روش های خاصی برای بیدار کردن روزه داران در سحر استفاده می کردند بدین صورت که برای بیدار کردن مردم در ایام سحر فردی به نام "طبال" یا طبل زن بدون اینکه مزد و مواجبی از مردم بگیرد به نیت خیرخواهی به هنگام سحر و یک ساعت مانده به اذان صبح از خواب برمی خاست و به بام خانه می رفت و در ابتدا کارش را با صلوات بر محمد وآل محمد(ص) و چاووشی و مدح علی بن ابی طالب(ع) شروع و سپس صدای خود را بلند تر می کرد و طبلی را بدست می گرفت و آرام آرام بر طبل می کوبید تا مردم را بیدار کند و یا طبلی بر دوش می انداخت و در کوی و برزن راه می رفت و طبل می زد تا مردم بیدار شوند. با روشن شدن چراغ ها که نشانه بیدار شدن روزه داران بود طبال دیگر طبل نمی زد.
وی می افزاید: به هنگام تابستان اکثر مردم پشت بام ها می خوابیدند، گروهی به صورت "خبر" یعنی هر همسایه که زودتر بیدار می شد همسایه دیگر را بیدار می کرد بعضی ها هم با صدای خروس بیدار می شدند و اصطلاحا در "خروس خوان" از خواب بر می خاستند.
این فرهنگی می افزاید: روزه داران سبزواری در ماه رمضان غذای اصلی خود را در سحر می خوردند، زیرا بعد از سحر کار و فعالیت اقتصادی روزمره مردم شروع می شد. در گذشته برخی مردم غذایی به نام "قابلی" می خوردند که از گورس که گیاه کوهی است تهیه می شود بدین صورت که آن را می جوشاندند سپس دم می کردند و می خوردند.
فرزانه محمدی هم می گوید: سبزواری ها علاقه خاصی به اشکنه داشتند، در این شهر بیش از 90 نوع اشکنه تهیه می شد که مشهورترین آن ها "اشکنه قورمه" است. بعضی ها ماست و دوغ و خیاری به همراه کشمش و بادام و گردو تناول می کردند. بعضی ها هم تخم مرغ شیره می خوردند و بعدها که اوضاع مردم بهتر شده بود، برنج همراه "خوشتلی" که همان رشته است با کوکوی سبزی می خوردند.
وی می افزاید: مردم بعد از خوردن سحری و اقامه نماز صبح به تلاوت قرآن کریم می پرداختند و بعد از دعا و نیایش بدون اینکه دوباره بخوابند امور روزمره زندگی خود را شروع می کردند و معمولا تا قبل از ظهر تمام کارهای شان را انجام می دادند و بعد از ظهر به استراحت و ادای فرایض مذهبی از جمله تلاوت قرآن می پرداختند، تا بتوانند تا پایان ماه مبارک رمضان قرآن را یک دور بخوانند.
داورزن
ادریس طاهری جامعه شناس می گوید: در بخش داورزن خانم ها به هنگام صبح "سفره صلوات" پهن می کردند و در امامزاده روستای مور جمع می شدند، و برای تبرک چندین تسبیح داخل سفره می گذاشتند و چند شمع روشن می کردند و دعا و ذکر می خواندند و سپس قرآن تلاوت می کردند.
وی می افزاید: در بخش ششتمد نیز در مدرسه علمیه خانم ها جمع می شوند و قرآن خوانی دارند این مراسم در دیگر بخش ها مانند روداب و خوشاب با کمی تفاوت به همین طریق برگزار می شود.
در شبهای احیاء معمولا هیئت های مذهبی افطاری می دهند همچنین اکثر خانواده ها، کوچکترهای فامیل برای صرف افطار به خانه بزرگترها می روند و با حلیم و شوربا افطار می کنند.
وی بیان می کند: در شب احیاء 19، 21 و 23 پس از نماز و دعای جوشن، قرآن بر سر می گذارند. در قدیم در شب 27 ماه رمضان که مصادف با کشته شدن ابن ملجم است مراسم "ملاقه زنی" بود و معمولا پسرها صورت خود را می پوشاندند و به درب منازل برای گرفتن طعام و آجیل و خوردنی می رفتند و این شب را مردم جشن می گرفتند، بعضی ها روی آنها آب می پاشند و بعضی ها خرما می دهند.
وی تصریح می سازد: در روز عید فطر در قدیم رسم بر آن بود که مردم قبل از طلوع آفتاب نماز عید را در محلی به نام "عیدگاه" یا "مصلی تاریخی" برگزار می کردند و بعد از نماز عید فطر برای تبرک و تیمن بر سر مزار اهل قبور می رفتند و با پخش خرما و حلوا طلبمغفرت برای مردگان می کردند.
فریمان
دراین شهرستان طبخ شله زرد، شیربرنج، سوپ، فرنی، کتلت، کوکو و چیدمان خرما و چای و نان گندم و سبزی و پنیر هنوز هم ادامه دارد و دادن افطاری در منازل و مساجد و رفتن به منازل بزرگ ترها صفای خاص خود را دارد.
شیرین محمدی از اهالی فریمان در این خصوص می گوید: در گذشته دام داران و کشاورزان گوسفندی را که پرواری کرده بودند، ذبح می کردند و بخشی از گوشت آن را پس از سرخ کردن ذخیره و نگهداری می کردند تا در طول رمضان مشکل تهیه گوشت نداشته باشند و بخشی از آن را نمک زده و در آفتاب خشک می کردند تا در شب های سحر و افطار استفاده کنند و بدین ترتیب از این گوشت برای غذای سحر و افطار که معمولا آبگوشت، قرمه، عدس، قورتی و کشک زرد بود، استفاده می شد.
وی می افزاید: به یادماندنی ترین شب ها را شب های قدر و احیا و شب و روز21 ماه مبارک رمضان است که بعد از سحر مردم در قالب دسته ها به سمت مزار سید نظام الدین عشق آباد می رفتند، اما امروزه به سوی گلزار شهداء حرکت می کنند.
وی می گوید: برای بیدار کردن مردم در سحر نیز گاه از طبل،سینی مسی بزرگ و دیگ استفاده و همسایه ها را بیدار می کردند و گاه عده ای فانوس به دست در منازل را می زدند و به خانواده ای که آتش نداشت، شعله آتش می دادند و امروز از آن روزها و شب ها فقط خاطره هایش باقی مانده است.
کاشمر
محمد کریمی از پژوهشگران محلی کاشمر می گوید: چند روز مانده به آغاز ماه مبارک، مردم و به ویژه روستاییان به پیشواز ماه رمضان می روند، به این شکل که روستاییانی که فاصله آنها با شهر زیاد است و در سفر به شهر در ماه رمضان نمی توانند روزه بگیرند، از حدود ۱۰ روز مانده به فرا رسیدن ماه رمضان به شهر می آیند و مایحتاج خود را برای یک ماه تهیه می کنند که مجبور نباشند در ایام روزه به شهر بیایند.
وی می افزاید: همچنین خانم ها معمولا در آستانه آغاز ماه رمضان خانه تکانی مختصری انجام می دهند. بسیاری از خانواده های روستایی و برخی خانواده های شهری قبل از ماه رمضان گندم به آسیاب می برند و سپس در دو مرحله به پخت نان محلی می پردازند.
وی ادامه می دهد: در مرحله اول که قبل از ماه رمضان است، به اندازه مصرف ۱۰ تا ۱۵ روز نان می پزند. تا در طول ماه مبارک کمتر مجبور شوند سر تنور گرم بروند و مرحله دوم در روزهای ۱۵ یا ۱۶ ماه مبارک اقدام به پخت نان می کنند و بقیه نان مورد نیاز خود را تا پایان ماه می پزند و در این مرحله که در آستانه ایام شهادت حضرت امیر المومنین(ع) است، علاوه بر نان محلی، نان جو یا تفتان جو هم می پزند و در شب های قدر در بسیاری از خانه ها نان جو وجود دارد و با توجه به این که حضرت امام علی(ع) نان جو استفاده می کرده اند، در شب شهادت ایشان مردم در سفره های افطار خود نان جو همراه با ماست می خورند.
کریمی می افزاید: در سحرهای ماه مبارک در گذشته که وسایل ارتباط جمعی کم بود، به ویژه در روستاهای کاشمر معمولا ۳ مرحله شب خوانی وجود داشت، مرحله اول با دهل و شیپور بود و یک ساعت و نیم مانده به اذان صبح، آهنگی معروف به آهنگ ابوعطا نواخته می شد و مردم که آهنگ ابوعطا را می شنیدند می فهمیدند که شب خوانی اول است و یک ساعت و نیم تا اذان صبح مانده. نیم ساعت بعد هم با آهنگی معروف به آهنگ حجاز، شب خوانی صورت می گرفت و مردم می فهمیدند که یک ساعت به اذان مانده است و آخرین شب خوانی هم از یک ربع به اذان با قرائت دعای سحر آغاز می شد و موذن ها برای شب خوانی و گفتن اذان به بلندترین نقطه مسجد، تکیه و یا آب انبار می رفتند.
این پژوهشگر فرهنگ محلی درباره روزهای ماه مبارک رمضان در کاشمر هم می گوید: در هر کوچه و محله ای که ۴۰ یا ۵۰ خانوار باشند، حداقل ۲۰ یا ۳۰ زن در یک ساعت مشخصی و هر روز در منزل یکی از همسایه ها جمع می شوند و یک جزء قرآن تلاوت می کنند و روز آخر ماه هر کدام مقداری آجیل و شیرینی و سکه با خود می برند و آنها را روی هم می ریزند و سپس هر کدام یک سوره را از جزء سی ام می خوانند و آرزو دارند که سوره توحید به آنها برسد و نهایتا خانمی که سوره توحید به او می رسد باید بعد از ماه مبارک رمضان دیگر خانم ها را به صرف آشی با عنوان "آش قل هوا..." دعوت کند، همچنین در پایان جلسه آخر هر کدام مقداری آجیل به عنوان شفا و تبرک با عنوان "آجیل سر قرآن" بر می دارند و سکه را هم با عنوان "پول برکتی" بر می دارند و نگه داری می کنند.
وی می افزاید: مردها هم در بیشتر مساجد و تکایا قرآن دوره دارند که البته بیشتر شب ها و بعد از افطار برگزار می شود.
وی با بیان این که در این ماه مردم به مستضعفان و یتیمان توجه ویژه ای دارند تصریح می کند: با توجه به این که در کاشمر اماکن زیارتی زیادی وجود دارد مردم در روزهای جمعه و همچنین روزهای شهادت امیر المومنین(ع) در سید مرتضی(ع) یا باغمزار (سیدحمزه) و یا در مزار شهید مدرس(ره) افطاری می دهند و به ویژه کسانی که نذر دارند و یا کسانی که قصد دارند فرزندان خود را عقیقه کنند گوسفندی را ذبح و گوشت آن را بین فقرا تقسیم می کنند و یا آن را می پزند و در سید مرتضی(ع) یا باغمزار افطاری می دهند.
تربت حیدریه
جلسه زنانه ختم قرآن از مهمترین اعمال بانوان در ماه رمضان است.
کبری غلامی از شهروندان تربتی در این خصوص می گوید:محل برگزاری ختم قرآن زنان در خانه "ملاّ" یا خانه زنان مومنه یا آنهایی که قرآن را صحیح می خوانند یا به نوبت در خانه شرکت کنندگان است. در ماه رمضان در هر محله چندین مجلس زنانه قرائت قرآن بر پا می شود و اغلب مجالس صبح ها که زنان فراغت بیشتری دارند برگزار می شود.
وی می افزاید: رهبر قرائت قرآن زنان زنی به نام "ملاّ" یا زن دیگری است که قرآن را بدون غلط و با قرائت صحیح می خواند. در خانه یا محلی که زنان ختم قرآن برگذار می کنند نباید مرد بالغی باشد و مردان قبل از حاضر شدن شرکت کنندگان، از خانه بیرون می روند.
وی بیان می کند: در مجلس ختم قرآن زنانه هر روز قبل از قرائت قرآن ابیاتی در مدح پیغمبر و ائمه اطهار(ع) می خوانند و صلوات می فرستند و بعد قرائت قرآن را آغاز می کنند.
وی می گوید: بعضی از سوره های قرآن شأن به خصوصی دارند و ثواب قرائت آنها مخصوصاً در ماه مبارک رمضان بسیار زیاد است، از این میان باید از سوره های شریفه توحید، بیّنه، یاسین،الرحمن و یوسف نام برد.
روز آخر ماه رمضان هم در فردوس، هر کدام از افرادی که در ختم قرآن شرکت دارند با خود یک سینی شیرینی از قبیل کشمش یا خرما یا نقل می آورند و پس از خواندن آخرین جزء قرآن شیرینی ها را در یک چادر شب وسط شبستان می ریزند تا مخلوط شود.
محمد شبستری دبیر علوم اجتماعی در این خصوص می گوید: دونفر هم شیرینی ها را تقسیم می کنند و جلوی هر یک از افراد یک دوری شیرینی می گذارند. آخر سر هم قسمت اعظم شیرینی باقی مانده را که سهم آخوند محل است، به در خانه اش می فرستند.
............................
گزارش: عزت خیابانی
نظر شما