دامپزشکی در خدمت سلامت/ حیوانات نخستین آموزنده پزشکی به انسان

به گزارش خبرنگار مهر، برخی از دانشمندان معتقدند که زمان پیدایش نباتات و حیوانات در زمین، حدود یک میلیارد و چهارصد میلیون سال پیش است.

دوران زندگی بشر به دو مرحله عهد ابتدایی و عهد حجر تقسیم می شود؛ بشر در عهد ابتدایی هیچ گونه صنایعی نداشته و تنها از نظر قوه عقل از حیوان برتر بوده است.

عصر حجر به سه دوره آغاز سنگی، پارینه سنگی یا میانه سنگی و نوسنگی یا سنگ جدید تقسیم می شود؛ اهلی کردن حیوانات که با اهلی کردن سگ آغاز شده است در دوران نوسنگی یعنی 15 هزار سال قبل از میلاد پیشرفت کرد. انسان در این عصر به اهلی کردن و پرورش گله های بزرگ گوسفند، بز،  گاو، کبوتر، غاز و اردک پرداخت و اهلی کردن حیوانات ظاهراً از آسیا آغاز شد.

در عصر نوسنگی، انقلاب بزرگی ایجاد شد و آن اینکه انسان در این عصر از شکارگری به مرحله کشاورزی وارد شد و از خیش چوبی استفاده کرد. در بدو ورود به مرحله کشاورزی، انسان به طور کامل به کشاورزی نمی پرداخت، مردان به شکار ادامه می دادند و احتمالاً زنان به گردآوری تخم گیاهان وحشی و کشت با دست یا با وسیله سنگی و چوبی می پرداختند تا سرانجام مردان با استفاده از گاو و خیش وارد مرحله اصلی شدند.

نخستین آموزنده پزشکی و دامپزشکی به انسان، حیوانات بوده اند

نخستین آموزنده پزشکی و دامپزشکی به انسان، حیوانات بوده اند؛ چنانکه از "محمد زکریای رازی" آورده اند: "اگر جوجه پرستو یرقان بگیرد پرستو سنگ یرقان را آورده و در لانه اش می گذارد و جوجه ها بدین وسیله درمان می شوند، مردم از این امر استفاده کرده، به جوجه پرستوها زعفران می مالند تا پرستو تصور کند جوجه هایش یرقان گرفته اند و سنگ یرقان بیاورد و بدین ترتیب سنگ یرقان به دست انسان ها می رسد".

"ابن ابی اصیبه" می گوید: "اگر عقاب ماده گرفتار سختی تخم گذاری شود، عقاب نر سنگی به نام قلقل را آورده و در لانه می گذارد که این سنگ به سنگ عقاب مرسوم بوده و از درون خود صدا می دهد و سبب آسانی تخم گذاری می شود؛ به همین دلیل مردم این سنگ را در کنار زائو قرار می دادند".

اولین مدرک دامپزشکی مربوط به هزاره سوم قبل از میلاد و نوشته ای به خط هیروگلیف است

اولین مدرک دامپزشکی که مربوط به هزاره سوم قبل از میلاد و نوشته ای به خط هیروگلیف بر روی پاپیروس از مقبره های مصری به دست آمده، در مورد بیماریهای چهار پایان توضیح داده است.

حدود ۲۵۰۰سال قبل از میلاد مسیح(ع) تشکیلات اداری منظمی در نواحی سومر و عیلام وجود داشته که نشان می دهد دامپزشک به عنوان یک شخصیت تخصصی به جراحی حیوانات به خصوص درمان شکستگی می پرداخته است.

معلم اول(ارسطو) نیز به گواه تاریخ به دامپزشکی می پرداخته است و در زمینه دررفتگی مفاصل، هیدروپیزی گاو و صرع بز و گوسفند مطالبی آورده است؛ کزاز، مشمشه حاد، اختلالات ریوی، ذات الریه، نقرس، جذام و اسهال بیماریهای بوده که ارسطو در مکتوبات خود آورده است؛ همچنین خونبندی با آتش، درمان زخمها به وسیله داغی، فتیله گذاری، اخته کردن، بخیه کردن،  از جمله مواردی است که ارسطو به آن اشاره داشته است.

در زمان ساسانیان، پادشاهان نیز به کار دامپزشکی علاقه نشان می دادند، به طوری که هرمز پسر شاپور دامپزشک بزرگی بود و در شناخت بیماریها و درمان آن به دانش دامپزشکی تسلط کامل داشت؛ بهرام برادر هرمز نیز چهارمین پادشاه ساسانی بود که به حرفه دامپزشکی عشق می ورزید.

دامپزشکی به معنای درمان یک بیماری در دام نیست، دانشی کهن است و در ایران قدیم از دامپزشک به عنوان "بیطار" یاد می شده است.

واژه انگلیسی دامپزشکی (veterinarian) برای اولین بار توسط  توماس براون در سال ۱۶۴۶به کار گرفته شد.

روز دامپزشکی در جهان؛ روز جهانی حیوانات دامداری صنعتی (World Farm Animals Day)

سالیان سال است که روز دوم اکتبر به عنوان روز ترحم بر حیوانات دامداری صنعتی نامگذاری شده؛ روزی  برای  یاد آوری زجر و شکنجه ای که حیوانات در کشتارگاهها به خاطر مصرف گوشت، شیر و پوستشان توسط انسان تحمل می کنند.

این روز توسط تعداد بیشماری از انسانهای با وجدان در سراسر دنیا حمایت می شود و فعالان حقوق حیوانات، صرفنظر از گوشتخوار یا گیاهخوار بودن، در این روز با برپایی مراسمی خاص جهت ترغیب مردم به کاهش میزان مصرف گوشت و یافتن متد و روش انسانی تر برای کشتار و رفتار با آنها در دامداری صنعتی ترحم خود را ابراز می دارند.

"گوش روز" در فرهنگ اسلامی و ایرانی

در فرهنگ اوستائی و پهلوی، هر یک از 30 روز ماه، نام یکی از فرشتگان است. روز چهاردهم ماه را جوش یا گوش و گاهی هم حوس گویند. گوش از گائوس اوستائی به معنای گاو، ریشه می گیرد.

 ابوریحان بیرونی در "آثار الباقیه" نیز از "گوش روز" یاد می کند و در مورد احکام رؤیت مار در روزهای ماه ذکر می کند که اگر در روز چهاردهم ماه کسی مار ببیند، رزقش تنها از چهارپایان است. در این روز گویا دعای مخصوصی را می خواندند و سلامت حیوانات را آرزو می کردند.

مسئله "گوشت روز" در فرهنگ اسلامی نیز آورده شده است؛ "ملامحسن فیض کاشانی" (۱۰۰۷ـ ۱۰۹۱ه . ق) رساله ای در نقل روایت "معلی بن خنیس" از حضرت امام جعفر صادق (ع) راجع به نوروز و سی روز ماه پارسیان تألیف کرده است.

وی در مورد روز چهاردهم ماه حوس یا گوش گفته است: چهاردهم حوس، نام فرشته ایست موکل بر آدمیان و چهارپایان. فارسیان می گویند روزی سبک است و ما می گوئیم روز خوبی است برای هرچه خواهند و دیدن علما برای حاجت خواستن در این روز خوبست و هرکس در این روز بیمار شود، به زودی شفا یابد ان شاءاله

علت نامگذاری ۱۴مهر به نام روز ملی دامپزشکی

در سال ۱۳۶۹شمسی به دنبال پیگیری و تلاش دامپزشکان برای اختصاص روزی از روزهای سال در تقویم رسمی کشور به نام روز دامپزشکی، دکتر حسن تاج بخش استاد ممتاز دانشگاه تهران و چهره ماندگار دامپزشکی و مؤلف کتابهای تاریخ دامپزشکی و پزشکی ایران، ماه مهر را به عنوان ماهی شایسته به خاطر آغاز سال تحصیلی و روز چهاردهم را به یاد "گوش روز" که در ایران باستان روز مبارکی بود و در منابع اسلامی هم آمده است، پیشنهاد و مطرح کرد و از طریق مجاری ذیربط، چهاردهم مهرماه به عنوان روز دامپزشکی معین شد.

در این روز در تمامی استانها به همت ادارات کل دامپزشکی و نظام دامپزشکی، گردهمایی هایی با هدف همدلی، همزبانی و هم پیمانی دامپزشکان و سایر رده های دامپزشکی در عرصه های مختلف اجرایی، آموزشی و تحقیقاتی صرفنظر از جایگاه های دولتی و غیردولتی آنان و از طرفی آشنایی بیشتر جامعه، به ویژه مسئولین با وظایف و مسئولیتهای کلیدی و اثربخش این قشر در بهداشت و سلامت دام و فرآورده های دامی، سلامت غذا و امنیت غذایی و در نهایت بهداشت همگانی برگزار می شود.

بیماریهای مشترک بین انسان و دام

با توجه به اینکه حدود نیمی از عوامل بیماری زا در انسان، ناشی از عوامل ایجاد بیماریهای مشترک بین انسان و دام است، پس ضروری است که رویکرد "دامپزشکی در خدمت سلامت جامعه" به عنوان یک شعار جدی مورد توجه قرار گیرد.

حدود 49 درصد از بیماریهای موجود در جهان بین انسان و دام مشترک است، که با برنامه مدون برای واکسیناسیون دامها، معدوم کردن دامهای بیمار و نیز کنترل مرزهای جغرافیایی می توان تا حدود زیادی از شیوع این بیماری جلوگیری کرد.

از جمله بیماریهای مشترک بین انسان و دام را می توان تب مالت، سل، هاری، مشمشه (بیماری مشترک بین انسان و اسب)، بیماریهای خونریزی‌ دهنده مانند تب خونریزی ‌دهنده کریمه کنگو و آنفلوانزای فوق حاد پرندگان، عنوان کرد.

این بیماریها جزئی از بیماریهای مشترک بین انسان و دام هستند که در ایران نیز طرحهایی برای کنترل آنها به انجام رسیده و به نحو مطلوبی کنترل شده اند.

با توجه به این موارد، بیماریهای نوپدید دیگری طی سالهای اخیر به عنوان بیماریهای مشترک بین انسان و دام شیوع یافته است که از جمله آنها می توان به جنون گاوی اشاره کرد.

شرایط نامناسب بهداشت دام در کشورهای همجوار، نقل و انتقال بی رویه دام و فرآورده های دامی از عوامل تهدید بیماریهای دامی در سطح منطقه است، اما با وجودی که ایران از لحاظ ابتلا به بیماری مشترک بین انسان و حیوان در منطقه پر خطری قرار دارد، با اقدامات مؤثری که برای کنترل این بیماریها انجام شده، بر بسیاری از آنها غلبه شده است.

نقش دامپزشکی در بهداشت همگانی

نقش دامپزشکی در بهداشت همگانی، تأمین و حفظ بهداشت دام و فرآورده‌های دامی، مراقبت، پیشگیری و کنترل بیماریهای مشترک بین انسان و دام و سلامت غذاست.

رخداد بیماریهایی نظیر تب برفکی در خاور دور و اروپا، جنون گاوی، تبهای خونریزی ‌دهنده کریمه کنگو، سارس و آنفلوآنزای پرندگان در جمعیتهای دامی و انسانی در سالهای اخیر، شواهدی بر بروز بیماریهای نوپدید مشترک بین انسان و دام است.

یکی از فعالیتهای مهم دامپزشکی برای ارتقاء بهداشت عمومی، کنترل بهداشتی فرآورده‌ های خام دامی است که این کنترل در تمام مراحل پرورش، کشتار دام، مرحله عرضه و مصرف فرآورده دامی با نظارت و اقدامات بهداشتی صورت می ‌گیرد.

در مرحله قبل از کشتار دام اقداماتی همچون، شناسایی بیماری، واکسیناسیون سراسری، معدوم ‌سازی دامهای آلوده و اقدامات قرنطینه‌ ای در واحدهای آلوده برای ارتقاء بهداشت عمومی انجام می ‌شود.

بعد از ورود دام به کشتارگاه با بازرسی که از دامها، قبل و حین کشتن آنها توسط گروه دامپزشکان انجام می ‌شود، بیماریهای دام مورد شناسایی قرار می‌ گیرد که بعد از این بررسیها، دامهای آلوده حذف می ‌شوند؛ با حذف دامها و گوشتهای آلوده به این نوع از ویروسها، در واقع حلقه ‌ای از انتقال بیماریهای مشترک بین انسان و دام هم حذف می‌ شود.

یکی از وظایف سازمان دامپزشکی این است که دام بیمار یا مظنون به ابتلا به بیماری یا ناقل عامل بیماری را معدوم کند و اگر قابل مصرف تشخیص شد، برای ذبح، به کشتارگاه اعزام کند.

بعد از این مرحله در مراکز بسته ‌بندی و فرآوری گوشت به منظور مقابله با آلودگیهای ثانویه که ممکن است بر اثر
نگهداریهای نامناسب گوشت به وجود آید، نظارتهای بیشتری انجام می‌ شود.

در مواردی نیز ممکن است بر اثر کشتارهای غیر مجاز، مواردی از آلودگیهای گوشت به انواع بیماریها وجود داشته باشد که باید با نظارت بیشتر در مرحله بسته بندی، آن موارد شناسایی و از چرخه مصرف حذف شوند.

یک دامپزشک چه کار می‌کند؟

شغل اصلی یک دامپزشک، این است که از حیوانات مراقبت کند تا به دو امر مهم رسیدگی شود؛ اول اینکه حقوق حیوانات رعایت شده و دوم اینکه بیماریهای حیوانات را کنترل کند تا به انسان سرایت نکند.

یک دامپزشک، دردی که حیوان از دچار شدن به بیماری دارد معالجه می‌ کند، زخمهایش را شستشو داده و مداوا می‌ کند، شکستگیها را درمان می‌کند و با استفاده از تکنیکهای جراحی در صورت نیاز حیوان را جراحی می‌ کند.

از دیگر وظایف دامپزشکان این است که به صاحب حیوان در مورد تغذیه و نگهداری مشاوره می‌ دهد و به وی روشهای پیشگیری از بیماریهای مشترک مانند هاری، بروسلوز، مشمشه و... را می ‌آموزد.

دامپزشک برای تشخیص بیماریها، نمونه گرفته و به آزمایشگاه دامپزشکی ارسال و نتایج را تحلیل می‌ کند، آزمایشهایی مانند نوار قلب(ECG)، ادرار و مدفوع، سونو گرافی و... را انجام می ‌دهد.

در مجموع، دامپزشکان که 14 مهرماه در ایران به نام آنهاست، نقش حیاتی در زندگی انسانها و حیوانات بازی کرده و  به بهبود زندگی انسان و دام کمک می کنند تا به درستی، شایسته تجلیل و تکریم در اجتماع بشری باشند.

..............................

مریم نادری