تحلیل "جامعه‌شناسی سیاسی بیداری اسلامی"/ از حکام اقتدارگرا تا اسلام هراسی

سومین فصل کتاب، بر موضوع کشمکش سیاسی و فکری میان اندیشمندان اسلامی طرف‌دار روش‌های مسالمت‌آمیز و گروه‌های و شخصیت‌های حامی کاربرد خشونت از سوی گروه‌های رادیکال تمرکز کرده و به ویژه نمود این این کشمکش‌های سیاسی ـ فکری میان اسلام‌گرایان از یک‌سو و اندیشمندان اسلامی از سوی دیگر را مورد توجه قرار داده است.

 

بخش سوم کتاب که بیش‌تر مسایل جامعه‌شناسی معاصر جنبش‌های اسلامی را در کانون بحث خود قرار می‌دهد، در برگیرنده سه فصل اساسی است. در این فصل‌ها با تمرکز بر موضوع جامعه مدنی و دموکراسی در خاورمیانه به‌طور کلی، برای تبیین رابطه اسلام‌گرایان و جبنش‌های اسلامی با مساله دموکراسی تلاش شده است.

 

از آن‌جا که مسأله جامعه مدنی و دموکراسی به عنوان مفاهیم جامعه شناسی سیاسی جنبش‌های اسلامی دارای جنبه‌های نظری است و از آن‌جا که فهم خود بحث دموکراسی در خاورمیانه نیز به بنیادهای نظری نیازمند است، فصل چهارم یا فصل نخست بخش سوم را به موضوع کلان جایگاه جامعه مدنی و دموکراسی در خاورمیانه و دیدگاه‌های گوناگون بدبینانه و خوش‌بینانه مربوط به چشم‌اندازهای دموکراسی در منطقه، و سرانجام رابطه اسلام‌گرایی و جنبش‌های اسلامی با مسأله دموکراسی اختصای داده‌ایم.

 

 

در پرتو این بحث‌های نظری و بنیادی، دو فصل بعدی کتاب بر مطالعات موردی تمرکز کرده و جایگاه جنبش‌های اسلامی معاصر در خاورمیانه را در تحولات دموکراسی و جامعه مدنی در دو کشور مهم مصر و اردن بررسی و تحلیل می‌کند. گزینش مصر و اردن به عنوان کشورهای مورد مطالعه از آن جهت است که این دو کشور از دهه 1980 به بعد بیش از سایر کشورهای منطقه با چالش اسلام‌گرایی و ارتباط آن با دموکراسی روبه‌رو بوده‌اند؛ گرچه دیگر کشورهای خاورمیانه‌ای چون لبنان و مراکش نیز دارای تجربیات دموکراتیک بوده‌اند اما با توجه به خاص بودن مورد لبنان (به عنوان یک دموکراسی انجمنی) از یک‌سو و نمود اندک جنبش‌های اسلامی در مراکش از سوی دیگر، از بحث رابطه اسلام گرایان لبنان و مراکش با دموکراسی پرهیز شده است. مصر و اردن می‌توانند الگوی مناسب‌تری برای درک جایگاه اسلام‌گرایان در جامعه مدنی و موضع دولت‌های اقتدارگرا در برابر آن‌ها باشند.

 

تجربیات این دو کشور و گروه‌های اسلام‌گرای آن‌ها یعنی اخوان‌المسلمین سرمشق بسیاری از جنبش‌های اسلامی در کشورهای دیگر عربی و غیرعربی بوده است. اهمیت این دو کشور در رابطه با تجربه جنبش‌های اسلامی و مساله دموکراسی از آن‌جا است که روی‌دادهای مصر در سال 2010 زمینه‌ساز دگرگونی‌های سال 2011 در مصر و تونس و سایر کشورها و در واقع آغاز موج سوم بیداری عرب و یا بهار عربی شد.

 

در فصل پنجم بر جایگاه اخوان‌المسلمین در انتخابات مصر به ویژه انتخابات سال 2010 و دست‌کاری‌های گسترده دولت حسنی مبارک برای جلوگیری از ورود نیروهای مخالف به پارلمان که زمینه‌ساز قیام‌های سراسری مصری‌ها در آغاز سال 2011 شد، توجه ویژه‌ای شده است. رابطه اسلام‌گرایان اردنی با مساله دموکراسی و انتخابات در سال‌های پایانی قرن بیستم و دهه نخست قرن بیست و یکم، در پایان فصل ششم مورد بررسی قرار گرفته است.

 

بخش پایانی کتاب به جایگاه و نقش جنبش‌های اسلامی در رویدادهای کنونی خاورمیانه پرداخته است و موضع جنبش‌های میانه‌روی اسلام‌گرا و نیز گروه‌های رادیکال را در برابر این دگرگونی‌ها تحلیل می‌کند. این قسمت، با بحث نگرش دولت‌های غرب به نقش اسلام‌گرایان در فرایند دگرگونی‌های سیاسی و جایگاه آن‌ها در فرایند تحولات دموکراسی‌خواهانه آغاز می‌شود. این بحث در واقع نگاهی انتقاد‌گونه به موضع دولت‌های غربی در دو دهه گذشته است و سکوت غرب در برابر اقدامات سرکوب‌گرانه دولت‌های عربی و مانع تراشی برای برگزاری انتخابات دموکراتیک واقعی به بهانه سوء استفاده جنبش‌های اسلامی از آن را، بررسی می‌کند.

 

همان‌گونه که اشاره شد، اصولاً دولت‌های اقتدار‌گرای عرب با طرح خطر روی کار آمدن اسلام‌گرایان در صورت برپایی انتخابات آزاد و تلاش برای به هراس انداختن دولت‌هایی چون آمریکا، فرانسه و انگلستان از احتمال به قدرت رسیدن اسلام‌گرایان، به سیاست‌های سرکوب‌گرانه خود علیه نیروهای اجتماعی و احزاب سیاسی مخالف ادامه می‌دادند. این در حالی است که این دولت‌ها و حامیان آن‌ها با گذاشتن تضمین‌های لازم می‌توانستند از سوء استفاده احتمالی گروه‌های رادیکال از فرایند دموکراتیک جلوگیری کند.

 

بخش پایانی و در واقع نتیجه‌گیری کتاب، به آینده جنبش‌های اسلامی در شرایط کنونی و آینده می‌پردازد و ضمن بحث موضع اسلام‌گرایان و جبنش‌های اسلامی در برابر روی‌دادهای مردمی خاورمیانه، دلایل سیاست محتاطانه و محافظه‌کارانه گروه‌هایی چون اخوان‌المسلمین مصر یا جنبش النهضه تونس و سایر اسلام‌گرایان در برابر روی‌دادهای کنونی را بررسی می‌کند. سیاست‌های احتمالی جنبش‌های اسلامی برای به ثمر نشستن مطالبات مردمی در کشورهای عرب و اتخاذ مواضع حساب شده برای نفوذ در جامعه مدنی بعد از فروپاشی رژیم‌های اقتدارگرای عرب از جمله مسایل مورد بحث این قسمت پایانی است.

یادآور می شود، کتاب "جامعه‌شناسی سیاسی جنبش‌های اسلامی" حمید احمدی به همت انتشارات دانشگاه امام صادق(ع) با بهای 55000 ریال منتشر شد.