مفهوم انتخاب عقلانی اگر چه در برخی انتخابهای عقلانی دارای اشتراک لفظی است ولی نوع شاخصهایی که عقلانیت ابزاری و عقلانیت دینی برای انتخاب یک بدیل در اختیار قرار می دهند گوناگون و متفاوت است.
به عبارت دیگر بر اساس شاخصهای عقلانیت ابزاری تصمیم و انتخابی می تواند عقلانی باشد ولی از منظر عقلانیت اخلاقی الزاماً آن تصمیم می تواند عقلانی نباشد. از اینرو فهم این دو نوع عقلانیت در بررسی برخی رفتارها و تصمیم‌های افراد حائز اهمیت است.
باید توجه داشت که چون عقلانیت نوعی "باید" را تجویز می‌کند در خود نوعی هنجاری بودن را دارد. بر اساس انتخاب عقلانی فرد مجاز است انتخابهای عقلانی نیز داشته باشد و این "تجویز انتخابی خاص" بر اساس عقلانیت است.
عقلانیت ابزاری
تفکر غالب در چارچوب خردگرایی مبتنی بر نظریه انتخاب عقلانی، بر عقلانیت ابزاری و منطق نتیجه، تأکید و تمرکز می‌کند. بر پایه این رویکرد، بازیگران به نتیجه انتخاب خود می‌اندیشند و با تحلیل هزینه و فایده به تصمیم‌گیری می‌پردازند.
عقل ابزاری حکم می‌کند که بهترین و کم‌هزینه‌ترین ابزار برای تأمین پر منفعت‌ترین اهداف به کار گرفته شود. اگر انتخاب گزینه بهینه به معنای عقلانیت مطلق امکان‌پذیر نباشد، گزینش گزینه کم هزینه‌تر به مثابه عقلانیت محدود اجتناب ناپذیر است.
ملاک عقلانیت، میزان موفقیت در کسب منافع و ایجاد نتایج مطلوب است. این نوع عقلانیت را عقلانیت ابزاری می‌نامند.
عقلانیت اخلاقی
نوع دیگر عقلانیت، عقلانیت اخلاقی به شمار می‌رود. عقلانیت اخلاقی با منطق تناسب ملازمت دارد و معطوف به تشخیص و تعیین تکلیف و اتخاذ تصمیم و اقدام متناسب با آن است.
عقلانیت اخلاقی به معنای ادای بهینه تکلیف از طریق تصمیمات مقتضی و به کارگیری ابزارهای مناسب است. اگر چه عمل به تکلیف در قالب عقلانیت اخلاقی لزوما با عقلانیت ابزاری و منطق نتیجه، تنافی و تعارض ندارد و در بسیاری از مواقع این دو بر هم منطبق و سازگار هستند، با این حال در برخی مواقع بین رفتارها و کنش‌های مبتنی بر عقلانیت اخلاقی و عقلانیت ابزاری تزاحم پیش می‌آید.
در این شرایط بر پایه عقلانیت اخلاقی عمل به تکلیف بر کنش معطوف به نتیجه، ارجحیت و اولویت می‌یابد.
همانگونه که مشاهده می‌شود این نوع عقلانیت در ادیان نیز نهفته است. عمل بر اساس تکلیف و نه محاسبه سود و زیان چیزی است که در ادیان ابراهیمی و دین اسلام مورد تأکید بسیار قرار گرفته است.
رفتار حضرت ابراهیم(ع) در ذبح فرزند خود اسماعیل(ع)، در بستر خوابیدن حضرت علی(ع) به جای پیامبر(ص) و ... نمونه‌های فراوانی از عقلانیت اخلاقی و دینی و پاسخ به تکلیفی بوده که بر آنها مقرر شده بود.
مسلماً "ارزیابی" برخی رفتارهای دینی و اخلاقی بر اساس شاخصهای عقلانیت ابزاری ممکن و میسر نیست. در لفظ ارزیابی هم "متر" ما باید متناسب با نوع عقلانیت تحلیلی ما باشد.
نظر شما