به گزارش خبرنگار مهر، جلسه نقد رمان «مدیر مدرسه» نوشته جلال آل احمد در قالب دومین نشست بازخوانی رمان‌های شاخص ایرانی ادبیات معاصر ایران، عصر دیروز سه‌شنبه 9 خرداد با حضور حسین پاینده و بهناز علی‌پور در فرهنگسرای ارسباران برگزار شد.
پاینده در ابتدای سخنانش در این برنامه گفت: مایکل هیلمن می‌گوید رمان «مدیر مدرسه» آل احمد یکی از خوانده‌شده‌ترین رمان‌های ایرانی است. هیلمن پیش از انقلاب استاد ادبیات فارسی دانشگاه مشهد بوده است که بعد از پیروزی انقلاب به موطنش آمریکا بازگشت، اما در بیان این که چرا هیلمن این رمان را از خوانده شده‌ترین رمان‌های ایرانی می‌داند با بگوییم که او دلایل مشخصی را ابراز نمی‌کند و به نظرم موضوع را مفروض بیان کرده است.
وی افزود: من می‌خواهم دلیل ماندگاری این رمان را در ادبیات معاصر و این که توانسته از نسلی به نسل دیگر منتقل شود، بیان کنم. چون امروز در میان ما مخاطبانی نشسته‌اند که دهه دوم یا سوم زندگی‌شان را سپری می‌کنند و این نشان از این دارد که این رمان توانسته گذاری از یک نسل به نسل دیگر داشته باشد. علت را باید در این جست که «مدیر مدرسه» رمانی مربوط به زمانه ماست. از لفظ تعلق استفاده نمی‌کنم و می‌گویم مربوط به زمانه ماست و منظورم این است که سبک و سیاق رئالیستی جلال، امروز وجه مسلط ادبیات ما نیست.
مشکلات امروز جامعه ما در «مدیر مدرسه» آل احمد دیده می‌شود
این منتقد در ادامه گفت: رئالیسم گرچه هنوز بقا دارد، ولی حاشیه‌ای شده است. با این همه موضوعی که رمان به آن میپردازد، موضوع جامعه امروز ماست، اما این موضوعات چه هستند؟ جالب است که آل احمد 50 و چند سال پیش این رمان را نوشته و هنوز هم علاقه‌مند و خواننده دارد. فکر می‌کنم یکی از موضوعاتی که او به خوبی در رمانش نشان داده است، فقدان انگیزه کار در معلمان است. از فصل سوم آرام آرام راوی می‌گوید که معلم‌ها صبح‌ها که قرار است به مدرسه بیایند، گویی قرار است به یک محل ماتمکده و کسل‌کننده بروند. اغلب هم تاخیر دارند. راوی آل احمد می‌گوید که معلم‌ها اگر بتوانند، صبح‌ها حداقل یک ربع ساعت را دیر به مدرسه می‌آیند.
نویسنده کتاب «داستان کوتاه در ایران» گفت: این موضوع همچنان مساله و مشکل رایج آموزش و پرورش ماست. یکی دیگر از مسائلی که آل احمد به خوبی در این رمان به آن میپردازد، پایین بودن سطح معیشت کارکنان آموزش و پرورش به غیر از قشر معلمان است. او در داستانش از زبان مدیر می‌آورد که معلمان در نیمه روز و هنگام ناهار حاضر به بیرون رفتن از مدرسه و ناهار خوردن نیستند چون فضای بیرون مدرسه هنوز آسفالت نشده و خاکی است و اگر بخواهند برای تهیه ناهار از آن عبور کنند، باید پول یک نوبت واکس کفش بدهند. این هم از آن طنز‌های مخصوص آل احمد است که می‌گوید معلم‌های مدرسه از سرایدار پول قرض می‌کردند.
پاینده افزود: در این میان، رمان نشان می‌دهد که امکانات آموزشی و بهداشتی مدارس در سطح بسیار نازلی است. توصیفی که آل احمد از توالت‌های مدرسه می‌دهد، آنها را مانند یک انباری و زیرزمین مخوف نشان می‌دهد که بچه‌ها می‌ترسند از کابین‌های توالت استفاده کنند و با طنز خودش می‌گوید که آثار این ترس در گوشه و کنار محوطه توالت‌ها قابل رویت بود. یک نکته را فراموش نکنیم که «مدیر مدرسه» یک رمان رئالیستی است و هم و غم رئالیست‌ها عطف توجه به فقر و آلودگی و بیچارگی‌هاست. آل احمد نهایتا هم این هدف را به خوبی در این کتاب محقق می‌کند.
«مدیر مدرسه» یک کالبدشکافی اجتماعی است
وی گفت: موضوع دیگر، بروکراسی اداری است. مدیر مدرسه بعد از چند ماه که از گرفتن حکم مدیریتش می‌گذرد، هنوز حقوق نگرفته است. برخی از حاضران در جلسه که تجربه و سن بالایی دارند و در ادارات مختلف کار کرده‌اند، می‌دانند که این حکم‌ها و تایید شدنشان تا گرفتن اولین حقوق چه مشقتی دارد و نمی‌دانم این وضعیت بروکراتیک کشورمان چه زمانی درست خواهد شد! موضوع دیگری که آل احمد در رمانش به آن میپردازد، پارتی‌بازی، ارتشاء و فساد مالی است. این هم از آن وضعیت‌هایی است که هنوز در جامعه‌مان شاهدش هستیم و اخبار فساد سه‌میلیارد تومانی و اختلاس در بیمه بر آن صحه می‌گذارد و البته این‌ها اخباری هستند که ما می‌شنویم و بسیاری اخبار دیگر هم در این باره هستند که ما نمی‌شنویم. با وجود این عوامل است که مخاطب با خود می‌گوید آل احمد با این رمانش، دست به یک کالبدشکافی زده است که هنوز بعد از نیم قرن کهنه نشده است و مسائلی که به آنها پرداخته، همچنان در جامعه باقی مانده است.
مولف کتاب «رمان پسامدرن و فیلم» ادامه داد: آل احمد خودش سال‌ها معلم مدرسه بوده است و طبیعی است که تجربه زیست‌شده او به نوعی در این رمان بازنمایی شده است. از جمله مساله نامناسب بودن مطالب کتاب‌های درسی دانش‌آموزان. بسیاری از مطالب کتاب‌های درسی دانش‌آموزان مدارس، گویی برای اشباح نوشته شده‌اند. در این باره توصیه می‌کنم حتما کتاب «کند و کاو در مسائل تربیتی ایران» نوشته صمد بهرنگی را بخوانید. بهرنگی و آل احمد هر دو نویسنده بودند. آل احمد هم تمایلات چپ‌گرایانه داشت و بهرنگی هم اگر نگوییم عضو فعال بوده، باید بگوییم که سمپات چریک‌های فدایی بوده است. هر دو درباره آموزش و پرورش کتاب نوشته‌اند ولی کتاب آل احمد رمان و ادبیات داستانی است، اما کتاب بهرنگی داستانی نیست و تولید یک معلم دلسوز است که می‌گوید کتاب‌های آموزش و پرورش، مخاطبشان را در نظر نمی‌گیرند. نکته دیگری که بهرنگی به آن اشاره می‌کند، این است که آموزش و پرورش ایران با تقلید از الگوی آمریکایی ساخته شده است.
پاینده گفت: آل احمد این را که نویسندگان کتاب‌های درسی و معلمان مدارس در باغ دیگری هستند و با مخاطب ارتباط ندارند، به خوبی در «مدیر مدرسه» نشان می‌دهد. نکته دیگر تنبیه بدنی دانش‌آموزان است که هنوز هم مساله ماست. البته شاید این مساله در شهرهای بزرگ کمتر شده باشد، ولی کمی هم به دور و اطراف خودمان در شهرستان‌ها و روستاها نگاه کنیم. آخرین نکته‌ای که آل احمد در رمانش آن را به زمانه ما مرتبط می‌کند، مساله اضطراب از امتحان است که دو فصل از رمان را به خود اختصاص داده است.
آل احمد با «مدیر مدرسه» وارد گفتگوی انتقادی با زمانه‌اش شده است
این منتقد در ادامه گفت: آل احمد در «مدیر مدرسه» وارد یک نوع گفتگوی انتقادی با زمانه خودش شده است و رمانی که این کار را بکند، امکان ماندگاری‌اش در طول سال‌ها بسیار بیشتر از رمان‌های دیگر است. آل احمد نویسنده‌ای سطحی نبوده و در برخی مقاطع در متن او بارقه‌های یک روان‌‌شناس اجتماعی را می‌بینیم. او فقط تصویر رئالیستی از مساله نمی‌دهد، بلکه منظر جامعه‌شناسی از عواقب آن ارائه می‌کند. تنبیه بچه‌ها از دیگر مسائل مهمی است که مدیر مدرسه به آن میپردازد. کودکان ما از کودکی، اجبار به تحمل درد و وحشت را یاد می‌گیرند و به آن عادت می‌کنند. مانند شخصیت ناظم داستان «مدیر مدرسه» در جامعه زیاد داریم. آل احمد در قسمتی از رمان از زبان مدیر روایت می‌کند که وقتی به حیاط رسیدم، دیدم ناظم بچه ها را ترکه می‌زند و بچه‌ها در حالی که التماس می‌کنند، دستشان را هم جلو می‌آورند. چون عادت کرده بودند.
نویسنده کتاب «گفتمان نقد» ادامه داد: این اشتباه است اگر کسی فکر کند «مدیر مدرسه» رمانی فقط درباره نظام آموزشی ماست. در این رمان با یک ماکروکازم روبرو هستیم. یعنی با جهان اصغری روبرو هستیم که یک جهان اکبر را نشانمان می‌دهد. ما هم مانند بچه‌های مدرسه «مدیر مدرسه» در جامعه امروزمان با گران‌فروشی بقال روبرو می‌شویم، ولی اسکناس نو و تانخورده به او می‌دهیم تا مبادا از کوره در برود. معلم‌های محافظه‌کار این رمان هم همین‌گونه‌اند. ام. ای . آر حبیب تاریخ‌نگار عرب‌تبار نظریه ادبی می‌گوید که نویسندگان رئالیست با مشاهده سیستم و مبنا قرار دادن وضعیت واقعی، اهداف کلان خود را در متن محقق می‌کنند.
پاینده در بخش دیگری از سخنانش گفت: آل احمد بیش از 50 سال پیش متوجه شد که شخصیت چند بعدی یعنی چه. شخصیت چند بعدی، شخصیتی است که رفتارهای متناقض از خود بروز می‌دهد. آل احمد نخواسته در «مدیر مدرسه» قهرمان بسازد. این یعنی که این رمان سطحی نیست و شخصیت مدیر هم چند بعدی است. موضوع دیگری که در این کتاب به آن پرداخته شده، توسل به خشونت است که وجهه دیگری از تسلیم در مقابل خشونت و قدرت است. کودک‌های کتک‌خورده، تبدیل به قلدرهای کتک‌زن خواهند شد. آل احمد از حیث دیدن این موضوع، تیزبینی بسیار زیادی داشته است. ما هم امروز در جامعه با افرادی روبرو هستیم که سر مسائل جزیی و بسیار کوچک دست به درگیری و اعمال خشونت می‌زنند. آل احمد به خوبی این قضیه را می‌کاود و این رمان مساله تنبیه بدنی را از منظر تحلیلی، به واقع به خوبی کاویده است.
آل‌احمد بصیرت اجتماعی عجیبی دارد
این مترجم ادامه داد: آل‌احمد بصیرت اجتماعی عجیبی دارد. مهم‌تر از رئالیسم، کاویدن جنبه‌های متناقض یک موضوع است. دانش آموزان از یک طرف، ترس از امتحان دارند و از طرف دیگر گویی از این ترس لذت می‌برند. همین ترس هم باعث اعتماد به نفسشان می‌شود تا تقلب کنند. رمان «مدیر مدرسه» همچنان منعکس‌کننده و تحلیل‌کننده واقعیت‌هایی است که سعی داشته منعکس کند. می‌خواهم این رمان را با «روزهای سخت» اثر چارلز دیکنز مقایسه کنم که آن رمان هم به آموزش و پرورش در انگلستان میپردازد و همچنان باقی مانده است.
وی افزود: یک رمان در طول ادوار و سال‌ها، به دو دلیل باقی خواهد ماند. یا این که جایگاهش را در ادبیات باز کند و یا این که به دلایلی، شرایطی که از آن سخن می‌گوید، همچنان در جامعه استمرار داشته باشد. به نظر من رمان جلال آل احمد، واجد هر دوی این شرط‌هاست و هنوز به عنوان یک رمان تیپیکال رئال، باقی مانده است. البته با وجود همه حرف‌ها، این رمان ضعف‌هایی هم دارد و یکی از آنها این است که راوی آل احمد زیاد بیانیه می‌دهد. او مرتبا در حال صدور بیانیه است که به نظرم مرز رئالیسم و بیانیه اجتماعی را برمی‌دارد. این راوی اصطلاحا راوی فضولی است. واژه‌های مانند «فرنگی‌مآب» هم که در کتاب «غربزدگی» آل احمد بسیار تکرار می‌شوند، در این رمان هم به کرات مورد استفاده قرار می‌گیرد. «فرنگی مآب» برای آل احمد یک کلیدواژه است و عیبی ندارد اگر آن را در کتاب استفاده کند، اما در رمان آوردن این‌گونه لغات و القای مسقیم مفاهیم، لذت کشف را از خواننده می‌گیرد چون رمان باید به خواننده امکان کشف بدهد.
پاینده در ادامه گفت: در «مدیر مدرسه» ملغمه‌ای داریم از مستقیم‌گویی و بیانیه دادن. باختین می‌گوید باید رمان را چند صدایی کنیم نه این که فقط یک صدا از آن شنیده شود و آن صدای نویسنده باشد. اصلا رمان برخلاف شعر، ژانری دموکراتیک است. شعر غنایی تک صداست، اما رمان نباید این‌گونه باشد. بیانیه دادن در کتاب ایرادی ندارد اما در رمان و ژانر داستانی عیب دارد.
این منتقد در پایان سخنانش گفت: داستان کوتاه در ایران خوب پیشرفت کرده است، ولی برای خواندن رمان‌های خوب باید همچنان به سراغ آثار یک نسل قبل‌تر برویم. دلیلش هم این است که چند صدایی در رمان را یاد نگرفته‌ایم.
نظر شما