نمادهای متنی نادر ابراهیمی و قیصر امین‌پور در رسانه

همواره دغدغه هنرمندان آن است که آنچه از درونشان برون آمده و جلوه اثر هنریشان شده، حضوری میان جامعه مخاطبانشان داشته باشد و به ناخودآگاه آنها وارد شود. این اتفاق بی‌شک، خوشایند تمامی نویسندگان، فیلمسازان، عکاسان، و هنرمندان دیگر بوده  و هست... و پژوهندگانی را بر آن داشته تا چنین مسأله یا مسائلی را در جوامع مختلف بررسی کنند (1).

از نمودهای ورود نویسنده - هنرمند میان جامعه‌اش، بهره‌گیری رسانه‌ها از جلوه‌ها و نمادهایی است که او آفریده، یا نظرها را به آن سو جلب کرده است.

 

این بهره‌گیری در دوره‌هایی زیاد می‌شود و در دوره‌هایی کمتر نمایان می‌شود. اگر اتفاقی یا خبری حواشی نام نویسنده رخ دهد، بی‌شک به‌خاطر جایگاه او میان درصدی از مخاطبان، رسانه‌ها اشاراتی به او و آثارش - حتی تلویحا – می کنند. اما این مسأله را زمانی بهتر می توانیم مورد بررسی و مداقه قرار دهیم که در دوره‌ها و زمانهایی بی دلیل – از سوی رسانه و مخاطب – ببینم باز رسانه به دلایل مختلف به سوی بهره‌گیری از نشانی که هنرمند به جامعه ارائه کرده، می رود.

مثال این مسأله را می‌توان در سال‌های اخیر در شعرهای قیصر امین پور میان شاعران و آثار نادر ابراهیمی از میان نویسندگان دید.

 

کمتر کسی است این سال‌ها که به نحوی عبارت «زود دیر می شود» را نشنیده باشد. که بندی از شعرهای امین‌پور است، با این مطلع و آغاز که «... آه / ای دریغ و حسرت همیشگی / تا نگاه می کنی / وقت رفتن است...».

 

در میان آثار ابراهیمی، «آتش، بدون دود» جایگاهی خاص دارد. جدای جایزه بیست سال ادبیات داستانی که گرفته است، شاید دلیل دیگر آن فیلمی باشد که از متن آن در سال‌های ابتدایی دهه پنجاه، توسط خود ابراهیمی ساخته شده است و بعدها از سوی مخاطبان ادبیات ایران، بارها و بارها مورد استقبال قرار گرفته و کتاب هفت جلدی آن تجدید چاپ شده است.

«آتش، بدون دود» که برگرفته از یک مثل ترکمنی (2) است بارها، از سوی رسانه ها مورد استفاده قرار گرفته است؛ اما شاید نقطه عطف دیگری از استفاده آن را بتوان بهره گیری روزنامه شرق در تاریخ 5 تیرماه امسال (1391) از آن دید، به عنوان تیتر یک.

 

اگرچه «آتش، بدون دود»ی که «شرق»ی ها از آن استفاده کرده اند به مناسبات و بحث‌های رزمایشی میان دو کشور سوریه و ترکیه می پردازد اما از سویی، نشان از هوشمندی انتخاب‌کنندگان تیتر یک این روزنامه دارد و از سوی دیگر خبر از بکارگیری عنوانی آشنا برای مخاطب، برای جلب او؛ و در عین حال بهره گیری کاملا متفاوت از آن دارد. آشنایی‌زدایی هوشمندانه‌ای که کمتر از اهالی رسانه امروزِ ما – در ایران – می توان سراغ داشت.

در آثار ابراهیمی البته پیش از این می‌توان به نام «هلیا» نیز اشاره کرد؛ یکی از شخصیت های داستان بلند «بار دیگر شهری که دوست می داشتم» که ابراهیمی آن را برای نخستین بار در دهه چهل به وجود آورد و چنان میان مخاطبان عام و خاص درونی شده که بعضی معانی رومی، مصری، ایرانی باستانی و ... برای آن بافته اند و بعضی دیگر، از این نام به عنوان مارک‌های محصولات تجاری خود بهره می گیرند.

نگاه به ابراهیمی و اهالی هنر، از این منظر می‌تواند ضریب نفوذ هنر در جامعه و درونی شدن آن را واکاوی کند و بیاندیشد و ببیند که مخاطبان ما چه قدر از آثار هنری آگاهی دارند، می طلبند آنها را، و به زندگی خود راه می دهند؛ حال آنکه می توان این بررسی را ادامه داد و به مولفه هایی رسید، که نه صد در صد، اما به قدر قابل توجهی به خواستگاه نیازهای مخاطب برای بکارگیری المان‌ها و نشانه‌ها از سوی هنرمند رسید؛ باید این مسأله مورد توجه قرار گیرد که نویسنده، به عنوان روشنگر و روشنفکر چقدر می تواند به داشته های مخاطبش بیافزاید. آنطور که معلوم است در نگاهی ضمنی و تازه، آثار ابراهیمی را می‌توان آثاری با این ویژگی دید. 
 

1- باید این را متذکر شد، بیشتر پژوهش‌ها در این زمینه پژوهش‌هایی غیر ایرانی و فارسی است.
2- مثل ترکمنی می‌گوید: «آتش، بدون دود نمی‌شود، جوان بدون گناه»