انکار نتوان کرد که خیلی از انسان ها اگر نگوئیم خرافه پرست، دست کم خرافه گرا و یا خرافه زده هستند. شاهد این مدعا وجود طیفی حجیم و عظیم از عناصر و باورهای و رفتارهای خرافی در فرهنگ عامه، یا فولکلور در سراسر جهان است که نمونه هایی از آن یاد خواهد شد؛ هرچند در جای خود می توان ادعا کرد که به دلایلی، بسیاری از نخبگان و خواص نیز ناخودآگاه دور از تأثیر اعتقاد به سعد و نحس و بدشگونی و خوش یمنی برخی از اشیاء و امور نبوده و نیستند و نمی توانند خود را از هر گونه گرایش خرافی به آسانی مبرا کنند!
امروزه با همه پیشرفت ها و جهش های حیرات انگیز علمی و فنی و نیز با وجود گسترش بی سابقه و روزافزون، سطح آگاهی ها و اطلاعات درجهان که حتی به حد انفجار رسیده است، حجم انبوه باورها و رفتارهای خرافی و گاه تعصب شدید به آنها و حتی خونریزی در راه آنها و عمدتا هم ناآگاهانه، نه تنها از گذشته کمتر نشده، بلکه شاید به یک معنا بیشتر و وسیع تر شده باشد، چرا که باورمندان و مدعیان، به جادوی گوتنبرگ و فراتر از زمان، به رسانه های پرمخاطب دهکده جهانی نیز مجهز شده اند و هزاران تربیون و کانال ارتباطی جدید هم یافته اند. جالب اینکه به شهادت آثار و منابع، حجم و گستره خرافات در میان ملل غربی و پیشرفته(از نظر دانش جدید) از سایر مناطق بیشتر است!
خرافه پدیده ای فراگیر
روشن است که پدیده ای فراگیر بنام خرافه ها، یا مجموعه ای از آن با عنوان خرافات، پیشینه و قدمتی به درازای عمر بشر داشته، به گونه ای که همزاد او بوده و همپای جادو و اسطوره ها و در نزد بسیاری از مورخان، انسان شناسان، باستان پژوهان و جامعه شناسان، ریشه و پایه آنها قلمداد شده است. علاوه بر طول تاریخ، حضور جدی خرافات در عرض جغرافیا نیز مشهود و غیر قابل انکار است.
هر پدیده ای که در طول تاریخ و عرض جغرافیا، حضوری ممتد و مستمر داشته باشد، خود به خود باید بسیار مهم شمرده شده و ربط وثیقی با انسان و جامعه بشری داشته و طبعا می باید درباره آن تأملات و پژوهش های بسیاری صورت گرفته باشد، ولی با کمال شگفتی و با وجود این گستره وسیع و سابقه طولانی و با همه اثرگذاری و اهمیت و اعتبار این مقوله! هنوز درباره خرافات، به ویژه در ایران، کار پژوهشی دقیق، عمیق و جامع اعم از میدانی و کتابخانه ای، کاربردی و نظری بسیار کم و ناچیز است؛ حال آنکه امروزه نیازمندیم که در این باره بیشتر کاوش و جستجو و گفتگو کنیم تا ابعاد و زوایای گوناگون این پدیده که ذاتا هم مبهم و رازآلود و وهم انگیز و چالش خیز است، روشن تر شده و آنچنان مورد تبیین و نقد و تحلیل قرار گیرد تا تکلیف همگان با آن معلوم شود.
اما به راستی چرا خرافات این همه دامنه دار و اثرگذار بوده و هست و به چه علت همیشه انبوهی هواخواه و خریدار داشته و دارد؟ اساسا خرافه چیست؟ چه ویژگی هایی دارد؟ مرز آن با غیر خرافات و حقایق و واقعیات کدام است؟ همچنین تفاوت آن با اسطوره، جادو، توتم پرستی و تابوگرایی، علوم غریبه، فولکلور و امثال اینها در چیست؟ علل گرایش به خرافات کدام است؟ آیا خرافات یکسره آکنده از مضرات و آفات است یا فایده ای هم بر آنها مترتب است و به اصطلاح کارکرد مثبت هم دارد؟ همچنین در برخورد با انواع خرافات، به ویژه خرافات مذهبی که خطرناک تر نیز هستند، چه باید کرد و نسبت به آنها چگونه باید بود و راه اصلاح و تصحیح باورها و حذف رفتارهای خرافی چیست؟
پرسش های فوق و انبوهی پرسش های دیگر از این دست، نشانگر خلأ فکری و فقر پژوهشی در این باره بوده و ضرورت تحقیق در این باب را نشان می دهد، همچون تاریخچه و ریشه شناسی خرافات و معرفت شناسی و پدیدارشناسی آن، روان شناسی و جامعه شناسی خرافات، کتاب شناسی و منبع شناسی خرافات و تبیین نسبت آن با دین و شروع و عقل و نسبت آن با هنر و عرفان و تصوف و نسبت آن با اسطوره، جادو و دیگر پدیده های مربوطه.
معنای لغوی خرافات
فرهنگ ها، دائرة المعارف ها و منابع گوناگون تعاریف مختلفی از خرافه و خرافات به دست داده اند که در واقع چنان دور از یکدیگر نبوده و مکمل هم هستند یا به اصطلاح عبارت اخرای یکدیگرند. دائرة المعارف تطبیقی علوم اجتماعی که نوشته است: خرافات یعنی هر نوع عقیده نامعقول و بی اساس و یا لغت نامه دهخدا که آنرا معادل موهومات دانسته است؛ البته با شرحی که بیشتر گرایش به نوعی سخن بیهوده دانستن خرافات دارد و داستانی از جلد اول کتاب "الاصابة فی تمییز الصحابه"، ابن حجر از قول پیامبر(ص) به این مضمون که خرافه نام مردی جن زده از قبیله عذره بوده که سخنان شنیدنی ولی بی پایه از جنیان نقل می کرده است و هرگاه می خواهند سخنی را بی اساس بدانند، می گویند همچون داستان خرافه است.
"مرتضی رواندی" در کتاب "تاریخ اجتماعی ایران" در فصلی با عنوان "دوران اسارت بشر در قید خرافات" به نقل از "برتراند راسل" آورده است: ارسطو عقیده داشت که تعداد دندان های زن کمتر از دندان های مرد است. همچنین وی عقیده داشت که اگر نطفه کودکان در موقعی که باد شمال می وزد منعقد شود، کودکان سالم تر خواهند بود. ارسطو معتقد بود گزیدن سگ هار، باعث دیوانگی انسان نمی شود، ولی جانوران دیگر را دیوانه می کند. نیش موش صحرایی مخصوصا اگر آبستن باشد برای اسب ها خطرناک است.
خرافات اعم است از سخن و باور و رفتار مبتنی بر آنها که ویژگی اصلی آن موهوم بودن است، یعنی می توان گفت: خرافات، "پندار موهوم" است که سپس تبدیل به گفتار یا کردار نیز می شود ولی به هر حال نه تنها ریشه در علم و عقل و شرع نداشته بلکه حتی پایه ای که در خیال و تخیل نیز ندارد. پس باید گفت خرافات مبتنی بر وهم است که خود از نظر روانی، ریشه در جهل و ترس دارد. بر این اساس مانند بسیاری دیگر از مواردی که تعریف دقیق و منطقی یک پدیده دشوار است.
در اینجا نیز می توان گفت که خرافه چه چیز نیست؛ مثلا شایع بودن هرچند صفت بسیاری از خرافات است، اما از مقومات آن نیست. با ریشه دار بودن و یا نبودن آن چندان اهمیتی ندارد، بلکه ملاک توهمی بودن و ضد عقل و شرع بودن آن است و چنانچه اشاره کردیم در میان انواع خرافات، نقش خرافات مذهبی حساس تر و مؤثرتر بوده و به همین میزان خطرناک تر نیز هستند؛ چرا که در عین ضد عقل و شرع بودن جامعه قداست پوشیده و فریبنده تر نیز می گردند.
براساس این تعریف، دایره خرافات بسیار تنگ و محدود می گردد و به آسانی نمی توانیم هر چیزی را که نمی پسندیم، رمی به خرافه بودن کنیم؛ یعنی به صرف خیالی بودن یا دروغ نمایی هر مطلب نادرست یا تحریف زده یا تحریف شده یا هرگونه بدعت و نوآوری لزوما خرافه نیست.
افراط و تفریط
درباره تعریف و تبیین خرافات دچار تفریط و افراطیم. گاه برای خرافی نبودن و روشنفکر نمودن و مدرن بودن، بسیاری چیزها را انکار می کنیم که یا مسلم است حقیقت دارد و یا محتمل است و گاه برای دیندار بودن و سنتی ماندن، چیزهایی را قبول می کنیم که شکی در موهوم بودن و خرافی بودن آنها نیست. گاه برخی از روشنفکران، فرهنگ خرافات ترتیب می دهند و برخی از مسلمات دینی و هرگونه اعتماد به غیب، همچون وجود خدا و روح و فرشتگان و معاد را جزء خرافات قلمداد می کنند و گاه برخی دیگر از تاریک فکران به ظاهر دیندار، مثلا قمه زنی، داشتن ریش بلند و امثال آنرا جزء لاینفک دینداری دانسته و خوارج گونه و طالبان وار، مردم بیچاره را بر آن عقوبت، یا متهم به بی دینی می کنند!
یا در میان خود ما مثلا آنچنان در مسائل بسیار جزئی روزمره بر استخاره تأکید و تکرار می کنند که موجب خنده و حتی تأسف و گریه است و شاید هم موجب وهن قرآن کریم باشد، تا آنجا که پژوهشگر برحسته ای همچون زرین کوب می نویسد: هنوز در ایران، عامه و گاه بعضی طبقات خاصه در توسل به فال و استخاره افراط می کنند، البته این کار نیز به ایران اختصاص ندارد و تا وقتی عدل و حکمت بر سرنوشت انسان حکومت نکند، این تمسک به فال و طلسم، به صورت های گوناگون در جهان باقی خواهد ماند، اما این نکته جالب توجه است که یأس و ترس، تا چه حد مردم درمانده را در "جوال غرور" رمالان و فال گیران کرده است.
همچنان که در تبیین و تشخیص خرافات دچار افراط و تفریط بوده ایم، در مبارزه با آن هم دچار افراط و تفریط بوده ایم، کسروی و آخوند زاده به ورطه کج روی و دین ستیزی و ... افتادند و همه مقدسات و مسلمات را تحت عنوان مبارزه با خرافات زیر پا گذاشتند. از سوی دیگر برخی تحت عنوان اسطوره پژوهی و فولکلورگرایی بعضی بدعت ها و تحریف های دینی را جزء مقدسات قلمداد کرده اند.
نظر شما