اخلاق روزنامه نگاری چیزی فراتر از مرزها

به گزارش خبرنگار مهر، یکی از مهمترین وجوه تمایز بشر از سایر موجودات رفتارها و کنش­هایی است که انسان در مقابل اتفاقات مختلف و با بهره گیری از قوای عقل از خود نشان می­دهد و تکرار این رفتارها و کنش­ها باعث پدیده­ای به نام اخلاق می­شود. در واقع واژه­ی اخلاق جمع خلق است که در لغت به معنای " سرشت و سجیه" آمده است و در بیانی ساده­تر اخلاق برگرفته از دو لغت خُلق( مجموعه صفات نفسانی که با چشم ظاهر دیده نمی­شود) و خَلق( مجموعه صفات زشت و زیبا که با چشم سر دیده می­شود) است.

علمای اخلاق معانی گوناگونی برای این واژه تعریف کرده­اند برای مثال ابن مسکویه در تعریف اخلاق چنین می­گوید: اخلاق حالتی نفسانی است که بدون نیاز به فکر و تامل آدمی را به سمت انجام کار حرکت می­دهد و اگر این رفتا ر نیکو و پسندیده باشد آن را " اخلاق خوب" و اگر زشت و ناپسند باشد تعبیر به " اخلاق بد" می­شود.

بحث در خصوص اخلاق و جنبه­های مختلف آن نیازمند تحقیقات و بررسی­های زیادی است اما آنچه که ما در اینجا می­خواهیم به اختصاربه آن بپردازیم بحث اخلاق روزنامه­نگاری است.

با پیشرفت و گسترش جوامع و علوم خصوصا علوم ارتباطات و در حوزه رسانه­های مکتوب  شکل جدیدی از اخلاق به نام "اخلاق روزنامه نگاری" شکل گرفت.

با توجه به اینکه امروزه رسانه­ها تاثیرات بسیار زیادی بر روی جوامع دارند و یک خبر گزارش یا مقاله در نشریه مکتوب اغلب می­تواند موجب یک روند فکری در جامعه­ای شود لزوم پایبندی به این شکل از اخلاق را بسیار پررنگ می­کند چرا که به عقیده بسیاری از صاحبنظران در این عرصه روزنامه نگاران رکن چهارم مردم سالاری محسوب می­شوند و مسئولیت بازرسی از جامعه را به عهده دارند، اما در جای دیگر و به عقیده برخی نیز رسانه علاوه بر داشتن این وظیفه خطیر یک بنگاه اقتصادی است و بعضا برخی از کشورهای اروپایی درآمدهای هنگفتی از این راه کسب نموده­اند که این خود نیز لزوم پایندی به اخلاق را مشهود می­کند.

" دیوید رندال" در مقدمه­ی کتاب روزنامه نگاری خود به ترجمه­ی دکتر علی اکبر قاضی زاده می­گوید: ما روزنامه نگار سوسیالیستی و جهان آزاد نداریم، روزنامه نگار آفریقایی در مقابل روزنامه نگار آسیایی نداریم، روزنامه نگار صنعتی در مقابل روزنامه نگار هنری نداریم، آنچه ما داریم پدیده­ای است بنام روزنامه نگاری به معنای عام(journalism) و خود او نیز آن را روز نامه نگاری جهانی   Global journalismنامیده است .هر کس در هر جای دنیا این معیارها را رعایت کند روزنامه نگاری درستی انجام داده است و هر کسی رعایت نکند اشتباه کرده است البته منظور دیوید رندال این نیست که ما روزنامه­نگارانی اهل اروپا، آسیا یا آفریقا نداریم، یا اینکه روزنامه­نگارانی با گرایشات هنری صنعتی و غیره وجود ندارند، بلکه منظور او این است یک روزنامه­نگار در هر گرایش و اهل هر جایی که باشد ملزم به رعایت اصول و اخلاق روزنامه­نگاری است.

اصول بین­المللی اخلاق حرفه­ای در روزنامه­نگاری درچندین نشست مشورتی طی ۵سال با حضور تعدادی از سازمانهای روزنامه­نگاری منطقه­ای و بین­المللی در سال ۱۹۸۳تصویب شد.

از جمله سازمان­های بین المللی و منطقه ای شرکت کننده در این نشست­ها سازمان بین­المللی روزنامه نگاران (IOJ)، فدراسیون بین­المللی روزنامه­نگاران (IFJ)، اتحادیه کاتولیک بین­المللی مطبوعات (UCIP)، فدراسیون روزنامه نگاران امریکای لاتین (FELAP) ، فدراسیون کارگران مطبوعات امرایکای لاتین (FELATRAP)، فدراسیون روزنامه نگاران عرب (FAJ) ، اتحادیه روزنامه نگاران آفریقا (UAJ) و کنفدراسیون روزنامه نگاران آسیا (CAJ) بودند که اصول بین المللی اخلاق حرفه ای در روزنامه نگاری را تحت عنوان " اصول بین المللی اخلاق حرفه ای در روزنامه نگاری " به تصویب رساندند.

و این خود نشان دهنده این موضوع است که اخلاق روزنامه­نگاری چیزی فراتر از مرزهاست، یعنی مرزی برای تعیین حدود اخلاقی در این زمینه وجود ندارد و یک روزنامه نگار خواه در آمریکا باشد خواه در ایران خواه در تهران باشد و خواه در کرمانشاه ملزم به رعایت این اصول است و از آنجایی که یک روزنامه نگار رکن چهارم مردم سالاری است و در خیلی از موارد رابط مردم و دولت و دیگر ارکان جامعه است اگر هر یک از این اصول را نقض کند و اخلاقیات را از کار و حرفه خود حذف نماید مسلما موجب آسیب­های  زیادی در جامعه می­گردد.

برای مثال اولین ودومین اصل اخلاق حرفه­ای روزنامه­نگاری، حق مردم در دستیابی به اطلاعات و اخبار حقیقی است  و این بدان معنی و مفهوم است که مردم حق دارند اطلاعات و اخبار را بدون هیچ کم و کاست و بدور از هر گونه گرایشات و حب و بغض­ها از سوی رسانه­ی منتشر کننده دریافت کنند. و متاسفانه امروزه در برخی از رسانه­ها و خصوصا رسانه­های مکتوب به این اصل عمل نمی­شود و بعضا دیده می­شود که رسانه­ یا نشریه­ای به طرفداری از شخص خاصی اقدام به سانسور خبر یا گزارشی می­نمایند و چهره­ای محبوب از آن شخص را منعکس می­سازد و البته عکس این موضوع نیز صادق است یعنی به مقابله با شخصیت، نهاد و یا مجموعه­ای اقدام به انتشار اخباری می­کنند که به واقع صحت ندارد و فقط جهت تخریب شخص، نهاد و یا مجموعه­ای صورت پذیرفته است.

از دیگر اصول روزنامه نگاری مسوولیت اجتماعی روزنامه نگار است، همانگونه که قبلا نیز گفته شد روزنامه نگاران پل رابطی هستند بین مردم و مسئولین لذا مسئولیت بسیار سنگینی به دوش آنهاست که متاسفانه امروزه به این اخلاق نیز خیلی پرداخته نمی­شود و بعضا دیده می­شود که یک روزنامه نگار یا خبرنگار از این مسئولیت شانه خالی کرده و در مواجه با مسئولین فقط منافع شخصی خود را در نظر گرفته و با رفتارهایی که نه در شان یک انسان است و نه یک خبرنگار نظر مسئولین را به خود جلب می­کند تا راه را برای پیشبرد مقاصدش هموار کند.

اصل بعدی شرافت حرفه ای روزنامه نگار است و بدین معنی است که یک روزنامه­نگار حق دارد که کاری را که مخالف با اعتقادات شخصی است انجام ندهد و یا منبع خبر خویش را افشا نکند، البته با توجه به قوانین حاکم امروزه اخبار باید حتما با ذکر منبع منتشر شوند و در ادامه  شرافت حرفه­ای یک روزنامه نگار ایجاب می­کند که جهت رفاه خویش جامعه را قربانی نکند و به دارایی های معنوی یک جامعه احترام بگذارد و  به اعتقادات افراد آن جامعه از هر دین و مذهب، در هر حرفه و صنف و با هر گرایشی توهین نکند که البته اینهم جای تاسف دارد چرا که برخی از خبرنگاران بی توجه به این اصل و بدون در نظر گرفته شرافت حرفه­ای روزنامه نگار یا خبرنگار به خود اجازه توهین به هر کسی و از قشری را می­هند.

یکی دیگر از مهمترین نکات مورد نظر در اصل شرافت حرفه­ای روزنامه­نگاری پرهیز از سرقت ادبی است که به اختصار " انتحال" نامیده می­شود و امروزه روز عدم رعایت این نکته بسیار به چشم می­خورد و بعضا دیده می­شود که برخی اقدام به اینکار می­کنند و با جابجایی چند کلمه اثر دیگری را به نام خود ثبت می­کنند.

توجه به اصول بیان شده در منشور اخلاق حرفه ای روزنامه نگاری بیانگر این است که یک روزنامه نگار همیشه باید به این نکته توجه داشته باشد که اولا اطلاعات را به گونه­ای منتشر سازد که در دسترس همگان قرار گیرد ثانیا: همیشه از اصل مشورت خصوصا با مخاطبان در کارش استفاده کند و عمل به این اصل می­تواند یکی از گزینه­های پیشرفت روزنامه نگار محسوب شود و همواره احترام به حریم خصوصی و شوون انسانی را مد نظر داشته باشد. البته حریم خصوصی در برخی از جوامع غربی نیز متفاوت از جامعه ماست و معمولا زندگی خصوصی سیاستمداران و افراد مشهور جامعه مدام زیر ذره بین مردم و برخی از رسانه­هاست که این در بعضی موارد خوب و در بعضی موارد کار درستی نیست،برای مثال میزان داریی­های مسئولین در ابتدای قبول مسئولیت  تا پایان آن یکی از موارد حریم خصوصی محسوب می­شود که در بعضی از جوامع این مورد خصوصی در معرض عموم قرار می­گیرد و به موجب آن شاید کمتر پیش آید که مسئولی مرتکب به فساد مالی و اختلاس­هایی از نوع اختلاس 3000 میلیارد تومانی اتفاق افتاده در کشور ما شود و البته موارد ناخوشایندی نیز از ورود به حریم خصوصی افراد به چشم می­خورد که موجب تضعیف شخصیت آن افراد و سقوط یکباره آنها می­گردد.

علی ای الحال رعایت حریم خصوصی و شئون انسانی یکی از مهمترین ارکان اخلاق روزنامه­گاری خصوصا در ایران است چرا که ما مقتدایی داریم بنام علی (ع) که می فرمایند: » اگر شب کسی را در حال گناه دیدی صبح با همان دید به او نگاه نکن شاید که سحر توبه کرده باشد« و چقدر زیبا و پسندیده است که یک روزنامه نگار از توجه کردن به موارد خصوصی افراد که ضرری را متوجه جامعه نمی­کند پرهیز نموده و اقدام به بزرگنمایی کاذب نکنند و در واقع اینگونه موارد را "درشت ننویسند" و از آن به عنوان حربه­ای برای جلب مخاطب استفاده ننمایند.

و با رعایت احترام به منافع عمومی، منافع عمومی را قربانی منافع خصوصی نکند. برای مثال یک روزنامه نگار با دریافت رشوه از شخص، جناح و... اقدام به پنهانکاری در مورد موضوعی که منافع عموم را به خطر می­اندازد نکند.

و در پایان امیدواریم در آینده ای نزدیک شاهد روزنامه نگارانی باشیم که همواره پایبند به اصول اخلاقی این حرفه بوده و روزنامه نگاری را به معنای خاص و به دور از هر گونه آلودگی گسترش دهند.

یادداشت: طیبه قدمی