ویژگی های مشترک جریانهای انحرافی جدید دینی و عرفانی
با تقسیم بندی جریانهای انحرافی به انواع سه گانه و ذکر مشخصات هر نوع، به یک شناخت نسبی از آنها- خصوصا در ایران- دست یافتیم، اما این گروهها علیرغم تفاوت در نوع نگرش به مسائل و تفاوتهای ظاهری که با یکدیگر دارند، دارای نقاط اشتراک فراوانی نیز هستند. این ویژگی ها، هم شامل خصلت های ذاتی این گروهها و هم در برگیرنده شیوه های تبلیغی و اهداف این آنهاست. در ذیل، مهمترین خصلت های مشترک میان این گروهها آورده شده است
حاکمیت تفکر التقاطی
تکثر، تنوع و التقاط گرایی شدید، خصوصیت ویژه ای است که درجریانهای انحرافی جدید وجود دارد. این جریانها، عقاید و اعمال دینی ادیان مختلف را با هم ترکیب(هیبریدیزاسیون) می کنند و میان ایمانهای مختلف و حتی میان ایمان و سکولاریته، سازگاری ایجاد می کنند. این تنوع و گوناگونی شدید، آنها در طیف وسیعی از گروهها با ساز و کارها و نگرشهای مختلف قرار می‌دهد.
برخی از آنها زنان و حقوق خانواده را فرودست تلقی می کنند، در حالیکه برخی دیگر مدعی حمایت از حقوق زنان هستند و خانواده گرا می باشند. برخی بر اعمال معنوی تاکید می ورزند و برخی دیگر هرگونه نیاز بدانها را نفی می کنند. برخی گروهها در طبقه متوسط قرار دارند و در حال ترقی هستند و برخی دیگر هرگونه اکتساب مادی را رد می کنند[1].
از طرف دیگر؛ این جریانهای انحرافی، توسط ادیان و آئین های مختلفی از سراسر دنیا تغذیه فکری می شوند، که این امر به واسطه پدیده جهانی شدن وگسترش ارتباطات و تعاملات گسترده و امکاناتی همچون اینترنت و ماهواره تسهیل و تشدید شده است. بعنوان مثال افکار« دالایی لاما» از یک سو ریشه در آئینهای عرفانی هندو و عناصر اصلی آن، از قبیل تناسخ، کارما و قانون رنج دارد و از سوی دیگر از عرفان مسیحی و همچنین اصول و قواعد روانشناسی بهره می برد.
مبانی مکتب عرفانی اوشو نیز از طرفی از سه آئین تنتره، یوگا و بودا شکل گرفته و از اصولی همچون تناسخ، روح، وحدت کیهانی و نیروانه تشکیل شده است. البته اوشو از عرفان اسلامی هم تاثیر پذیرفته و از طرف دیگر، همچون دالایی لاما و اغلب آیینهای عرفانی جدید از اصول و تکنیکهای روانشناسی نیز بهره برده است[2].
جنبش یا فرقه رام الله نیز- همانگونه که از نام آن پیداست- ترکیبی از آئینهای هندی و اسلامی است. رهبر این فرقه در ایران(ایلیا رام الله) متاثر از شیخ کبیر(1518م-1440م) است. شیخ کبیر شاعر و شغلش بافندگی بود. پدرش مسلمان و مادرش تابع« مذهب ویشنو[3]» بود.
وی از یک سو معتقد به تناسخ و چرخش گوناگون ارواح بود و از سوی دیگر به خدای واحد که ارمغان آئین اسلام است اعتقاد داشت. او سعی کرد آئینی مرکب از افکار عالی اسلامی و آئینهای هندی- بویژه ویشنو و سیک- مطرح کند؛ از این‌رو ترکیبی میان خدای اسلام و خدای ویشنو فراهم آورد. خدای اسلام «الله» و خدای ویشنو «رام » است و از اینجا فرقه ای بنام «رام الله» پدید آمد. پیام این نامگذاری این بود که «رام» همان «الله» است و «الله» همان«رام».
همانگونه که پیداست ، هدف از این نوع نامگذاری و پیام حاصل از آن چیزی جز پلورالیسم دینی و جذب افراد و پیروان بیشتر نیست. به نظر می رسد یکی از اهداف این جریانها در ایران نیز ترویج همین تفکر باشد. نشان رسمی این جنبش(رام الله) در ایران که روی جلد کتاب آنها نیز مشاهده می شود، پنج علامت(علائمی همچون صلیب ، شیر و خورشید، ستاره و هلال ) است که دور آنها کلمه « لا اله الا الله» قرار داده شده و شکل واحدی را ساخته است.
همچنین می توان به آثار کوئیلو اشاره کرد که آمیزه ای از ادیان سنتی(یهود، مسیحیت و اسلام) و ادیان شرقی و سنتهای معنوی(بودیسم، عرفانهای سرخ پوستی، سنت ماه و سنت خورشید) را با نمادهایی از مناطق مختلف جهان گرد آورده و با ایجاد نوعی همدلی و همانند سازی در میان مردم جهان نفوذ پیدا کرده است. از آسیا[4]، اروپا[5]، آمریکا[6]و افریقا[7]بعنوان نقاطی که رویدادهای مهم رمان هایش در آنجا پیش آمده است استفاده کرده و بدین ترتیب به مخاطب های مختلف نزدیک شده است[8].
همچنین می توان از پذیرش عضویت چندگانه در این جریانها نام برد. در این نحوه جدید دینداری که در اغلب این جریانها به چشم می خورد، می توان در زمان واحد، عضو چند جریان جدید دینی یا عرفانی بود، که این امر به معنای ظهور درک جدیدی از معنای «تغییر دین[9]» است.
در گذشته (در اغلب ادیان سنتی)، تغییر دین با تعابیری نظیر کفر و الحاد و ضلالت نکوهش می شد و فرد مرتد، مستحق شدیدترین مجازات ها و طرد اجتماعی بود. اما در فضای این ادیان و جریانهای انحرافی جدید، اصولا به تغییر دین، بعنوان یک حق بشری سکولار نگریسته می شود که هیچ طرد یا واکنشی را در پی ندارد.
به تعبیر دیگر، تغییر دین، امری خطیر و سرنوشت ساز نیست که گمراهی و ضلالت تلقی شود. هر انسانی برای یافتن سعادت و احساس متعالی که بخشی از زندگی مادی و یکی از آرمانهای او در طول حیات است، می تواند راههای مختلف را که جریانهای انحرافی جدید دینی ارائه می دهند برگزیند و پس از مدتی احیانا آنرا تغییر دهد[10].
در پایان نیز می توان به گوناگونی این جریانها از لحاظ اعضا (افرادی با فرهنگ های مختلف و از مناطق مختلف جهان) و سن آنها، نوع زندگی آنها(ریاضت گونه، مجلل ویا حتی غرق در فساد جنسی)، محل زندگی آنان (شهر و روستا یا زندگی سنتی و مدرن)، باورها و اعتقادات (ترکیب باورهای شرقی مثل تناسخ با باورهای غربی مثل اصول روانشناسی) و مناسک و شعائر(از آواز خوانی و نماز و ذکر الله اکبر تا مدیتیشن و رقص و سماع و مواد توهم زا و حتی قربانی کردن افراد) اشاره کرد؛ که این امر، خود گواهی بر تنوع طلبی و التقاط گرایی شدیدی است که در میان آنها موج می زند.
_________________
پی نوشت:
[1]- جامعه شناسی دین، ملکوم همیلتون، ترجمه محسن ثلاثی، انتشارات تبیان، 1379
[2]- برای مطالعه بیشتر ن.ک: آفتاب و سایه ها،نگاهی به جرینهای نوظهورمعنویت گرا، محمد تقی فعالی، قم: انتشارات نجم الهدی 1386
[3]- Vishnuیکی از شش مکتب بزرگ هندوها
[4]- مناطقی از استپ در شمال آسیا در اوج داستان زهیر به میاتن آمده و او همسر گمشده اش را در آنجا پیدا می کند.
[5]- کوههای پیرنه در فرانسه و مناطق دیگری در اروپا در رمان های خاطرات یک مغ، کنار رود پیدار نشستم و گریستم، و کوه پنجم آمده است.
[6]- رمان والکری ها، ماجرای سفر در بیابانهای آمریکا و یافتن گروهی از ساحران بنام والکری ها ست.
[7]- داستان کیمیاگر، حکایت سفر جوانی اروپایی(اسپانیایی) به اهرام مصر برای یافتن گنج است.
[8]- جریان شناسی انتقادی عرفانهای نوظهور، حمید رضا مظاهری سیف، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی،1387
[9]Conversion
[10] جنبشهای جدید دینی، بهزاد حمیدیه، ص 30
*نویسنده: دکتر پریش کوششی، دکترای فلسفه و استادیار دانشگاه آزاد اسلامی، محقق و مترجم آثار دینی و فلسفی
نظر شما