به گزارش خبرنگار مهر، فرمالیسم نوعی روش نگاه کردن به ادبیات است و ادبیات را هم راهی برای شناخت زندگی می‌دانند. این روش وقتی وارد متن زندگی می‌شود، به انسان یادآوری می‌کند که از کنار هیچ رخدادی حتی کوچک و به ظاهر بی‌اهمیت بی‌توجه نگذرد و وقتی وارد متن ادبیات می‌شود به خواننده می‌گوید که عذاب وجدان راسکولینکف به همان اندازه مهم است که دکمه پالتوی رنگ و رو رفته‌اش. به خواننده می‌گوید که از کنار هیچ‌چیز - به جز نویسنده و زندگی خصوصی‌اش - نمی‌توان به سادگی گذشت.
کتاب «آیین صورتگری» چنین رویکردی دارد و تلاشی برای شناساندن تعریف و تاریخچه مفهومی ادبی به نام نقد ادبی فرمالیستی و به کاربردن آن در ادبیات معاصر ایران است. آن‌چه در کتاب به خواننده ارائه می‌شود، هم از جهت نظری و بررسی مبحث فرمالیسم و هم به لحاظ کاربرد آن در نقد و تحلیل اشعار پنج شاعر شناخته شده شعر معاصر فارسی، نسبتا متفاوت از نوشته‌های کلاسیک‌گونه‌ای است که در دهه‌های اخیر در قلمرو زبان فارسی در مقوله شکل‌شناسی ادبی نوشته شده‌اند.
نویسنده کتاب، ابتدا فرمالیسم را در مفهوم کلان آن و به لحاظ پشتوانه فکری و شبه نظریه‌ای در نقد ادبی می‌بیند و کوشیده تا پیش از آن که فرمالیسم را در نقد ادبی ببیند، آن را در متن زندگی و بستره فکر و ذهن انسان در نظر آورد و هنگامی که فرمالیسم را در ادبیات بررسی می‌کند، جستجوگر این مقوله در میراث ادبی گذشته و مظاهری از حضور آن است.
تلاش هر منتقد ادبی برای تبیین مقوله شعر خواسته یا ناخواسته او را به پدیده زبان به طور عام و زبان شعر به طور خاص می‌کشاند. این مرحله از کار هنگامی که سخن از زبان به میان می‌آید، بحث ماهیت تخصصی ژرفی به خود می‌گیرد و برای خواننده عادی و میانه حال اندکی ملال‌آور می‌نماید. نویسنده این کتاب با احاطه بر ادبیات غرب به ویژه ادبیات انگلیسی و نقد ادبی، همچنین آشنایی با ادبیات گذشته و معاصر فارسی، در این اندیشه بوده که برای خواننده هر آن‌چه را در مباحث بعدی و نقد عملی نمونه‌ها نیاز دارد، فراهم کند.
برای این کتاب نصرالله امامی رئیس فعلی انجمن نقد ادبی برای این کتاب مقدمه کوتاهی نوشته است. اما پس از مقدمه و سرآغاز کتاب، در فصل ابتدایی، بخش اول نظریه نقد ادبی فرمالیستی را واکاوی می‌کند. در قسمت دوم تاریخ مختصری از پیدایش نقد فرمالیستی بیان شده است و در قسمت سوم این فصل، نظریات منتقدان معروف فرمالیست از آثار برجسته این نویسندگان استخراج و با یکدیگر مقایسه می‌شود تا اصول و عناصر مشترک این تعاریف برجسته شود. در قسمت چهارم فصل اول هم به صورت مختصر از نقاط ضعف و کاستی‌های این روش نقد که منتقدان مطرح کرده‌اند، ذکر شده و دلایلی در رد یا قبول این منتقدان آورده شده است.
اما فصل دوم کتاب، جنبه عملی‌تری دارد و در آن سعی نویسنده بر آن بوده که به کمک آن‌چه از فصل اول استخراج می‌شود، این روش را به شکل عملی روی تعدادی از آثار برجسته شعر معاصر ایران نشان دهد. به همین جهت اشعار شاعرانی چون احمد شاملو، منوچهر آتشی، فروغ فرخزاد، سهراب سپهری و سید علی صالحی گزینش شده است.
فصل اول کتاب، «نقد ادبی فرمالیستی» نام دارد که بخش‌های مختلف آن عبارت‌اند از: شعر چیست، نقد چیست، تاریخچه نقد فرمالیسم، فرمالیسم چیست و در نهایت چشم‌های اسفندیار. فصل دوم هم شامل این عناوین است: «منوچهر آتشی؛ شاعر شکل‌ها»، «احمد شاملو؛ اندیشه‌ای جوان در کلامی سالخورده»، «سهراب سپهری؛ اسیر رنگ‌ها»، «سید علی صالحی؛ شاعر کلمه»، «فروغ فرخزاد؛ هجوم سایه‌ها» و «پایان».
در قسمتی از این کتاب می‌خوانیم:
بلافاصله پس از تعریف شعر، مساله تعریف نقد شعر پیش می‌آید. درست همان‌طور که برای شعر باید به برخی سئوالات اساسی از قبیل چرایی و چگونگی وجود شعر و تعریف شعر پاسخ داده می‌‌شد این‌جا نیز باید به برخی از این سوالات درباره نقد پاسخ داده شود. چرا نقد؟ چرا خواننده خود شعر را کنار بگذارد و به نقد درباره شعر بپردازد؟ آيا نقد ادبی یعنی تلاش برای درک معنای اثر؟ یا نقد ادبی تلاشی است برای جراحی کلمات شعر و پی بردن به آن‌چه در زیر کلمات می‌گذرد در جهت شناخت تجربه انسانی نهفته در زیر دست و پای کلمات برای درک و دریافت بهتر انسان و زندگی اطرافش؟ و آیا اصلا محتوای اثری ادبی تا چه می‌تواند در خلق آن اثر توسط نویسنده و در فهم آن توسط خواننده نقش داشته باشد؟
فیلیپ آگوست بویخ در فرهنگ و روش‌شناسی فیلولوژی، فیلولوژی را «دانش دانسته‌ها» تعریف می‌کند و مطالعه زبان و ادبیات، هنر و حتی سیاست و دین و ارزش‌های اجتماعی را جزئی از زیرمجموعه آن می‌داند. سپس در تعریف مطالعه ادبی، آن را شاخه‌ای از فیلولوژی می‌داند. شاخه‌ای که علم تمدن را مطالعه می‌کند، همین چیزی که رمانتیک‌های آلمان به آن «روح ملی» می‌گویند. امروزه البته فیلولوژی بیش‌تر به مطالعه زبان‌شناسی به ویژه دستور زبان و مطالعه شکل‌های گذشته زبان‌ها می‌پردازد.
به نظر می‌رسد چیزی که مد نظر بویخ بوده همان چیزی است که به آن نقد ادبی می‌گویند، هرچند با تعریف امروزی نقد اندکی تفاوت دارد. نقد ادبی در واقع مطالعه آن بخش از فرهنگ است که منحصرا از دید زیبایی‌شناختی به ادبیات می‌نگرد و اگرچه ادبیات جزء بسیار مهمی از فرهنگ و تمدن است و می‌توان تا حد زیادی برای شناخت یک تمدن به آن تکیه کرد ـ چیزی که بویخ به آن معتقد است ـ اما برخلاف نظر او همه تمدن در ادبیات خلاصه نمیشود.
این کتاب با 240 صفحه، شمارگان هزار و 100 نسخه و قیمت 9 هزار تومان منتشر شده است.
نظر شما