همدان خاستگاه دست كندهاي ايران/هويت ارزانفود در انتظار نمايان شدن

به گزارش خبرنگار مهر، حفاری های معدنی گرچه دامان منطقه شرقی کوهستان الوند در جوار روستای ارزانفود را برای یافتن سیلیس فراتر از ذهن ها خراش داده، اما در اتفاقی نادر این حفاری ها در سال 1389 موجب کشف یکی از جالب ترین اکتشافات تاریخ باستانشناسی ایران و جهان شده است تا جایی که مجموعه دست كند ارازنفود مهم ترین کاندیدای ایران برای ثبت در میراث جهانی یونسکو است.

روستای ارزانفود بین کوهپایه‌های رشته کوه الوند محصور شده و به دلیل موقعیت خاص طبیعی، محیطی سرسبز و آرامش بخش همراه با چشمه‌سارها و جویبارهای فراوان را ترسیم کرده که برای رسیدن به این روستا باید مسیر پرپیچ و خم و زیبای سداکباتان را پشت سرگذاشت و پس از طی حدود 25 کیلومتر به روستا رسید، این روستا از گذشته محل عبور کاروانیان به طرف همسایگان شرقی استان همدان بوده است.

برای رسیدن به محل یافته شدن شهر زیرزمینی باید روستا را به طرف جنوب شرقی ترک کرد و در بین هزاران گودالی که برای یافتن سیلیس در اطراف نمایان است به تپه ای ساده در کنار امام زاده با هویت نامشخص رسید، در نگاه اول در تصور گنجاندن وجود چندین اتاق در زیر این تپه کمی دور از ذهن بنظر می رسد اما با رسیدن به بالای تپه و نمایان شدن دریچه هایی که با پلاستیک روی آن بسته شده بود تا از نفوذ باران جلوگیری کند در ذهن سئوالات متعددی مطرح می شود.

ورودي كارگاه شماره پنج

برای ورود به کارگاه شماره پنج این مجموعه باید به عمق چهار متری زمین رفت، سنگ چینی دو تا سه متری زیر خاک بیرونی تپه که از اطراف رودخانه مجاور تپه آورده شده بود هر فردی را به یاد مشقت های ساخت این مکان و علت ساخت چنین مجموعه ای رهنمون می کند.

در این کارگاه چندین دالان با سقف هایی که یک فرد با قد طبیعی از آن می تواند عبور کند وجود دارد که به وسیله دریچه هایی کوچک به یکدیگر متصل می شوند و هوای سبکی نیز در ریه ها احساس می شود.

کف مجموعه سنگ چین شده و به گفته باستانشناسی حتی با برداشتن چندین لایه از آن به آثاری از فضولات احشام دست نیافتند تا فرضیه استفاده از آن برای نگهداری حیوانات با این وسعت تا حدود زیادی رد شود.

وجود دریچه هایی شبیه پنجره ما بین فضاها نشان از تدبیر برای عبور و مرور هوا دارد و حفر چاه در عمق شش متری زمین و قرار دادن محلی برای آبشخور سئوالات دیگری را در ذهن ایجاد می کند که کاربرد این مجموعه در این حد وسیع به چه منظوری بوده است؟.

سمت چپ اتاق محل انتقال آب به آبشخور ها

در تمامی اتاق ها سنگ های شیست به طور ماهرانه ای به صورت حلقه کنده شده است که فرضیه های مختلفی را برای کاربرد آن متصور شده اند.

آنچه که از شواهد مشخص است از این مجموعه از سه هزار سال قبل استفاده می شود و حتی کاربری آن تا دوران اسلامی و صفویه نیز ادامه داشته که این مدت زمان استفاده احتمال وجود اشیا گران قیمت فلزی را در آن کمرنگ می کند تا جایی که تنها آثار کشف شده در داخل شهر دست كند ارزانفود به پی سوزهای فلزی باز می گردد.

در محوطه بیرونی تپه نیز در آخرین فصل کاوش آثاری از پی های چندین اتاقک با پایه های قلوه سنگ یافت شده که در یکی از همین اتاق ها خمره های نگهداری مواد غذایی نیز یافت شده است که ثابت کننده اهمیت این تپه در این مکان و قرار گرفتن در محل عبور و مرور دارد.

از نظر سوق الجیشی نیز این تپه بر روی جاده عبوری قدیمی که همدان را به همسایه شرقی خود متصل می کرده تسلط کامل داشته و بر روی روستای ارزانفود نیز دیدگاه مناسبی دارد.

سرپرست حفاری مجموعه دست كند ارزانفود در این خصوص به مهر گفت: در سال 1389 در پی فرو رفتن یکی از وسایل حفاران سنگ در این منطقه این مجموعه دست کند خودنمایی کرد.

نور گير داخلي يكي از اتاق ها

علی خاکسار با اشاره به اینکه این مجموعه مابین سه تا شش متری زمین حفر شده و از دوره اشکانی تا ساسانی مورد استفاده قرار می گرفته، بیان داشت: با توجه به اینکه این مجموعه اولین سایت باستان شناسی ایران با چنین وضعیتی است، تجربه ای برای حفاری آن نداشتیم اما با این حال تجارب خوبی به دست آوردیم.

وی اذعان داشت: این مجموعه با ارزش ترین مکان تاریخی در کشور برای ثبت جهانی معرفی شده و تا کنون 80 اتاق در آن کشف شده است.

سرپرست حفاری مجموعه دست كند ارزانفود با تاکید براینکه هنوز به نتیجه مشخصی برای کاربرد این مکان نرسیده ایم، افزود: یک احتمال وجود دارد که از این مکان به عنوان زندان استفاده می شده و یا به احتمال فراوان یک معبد در دوارن مهرپرستی در ایران باستان بوده چرا که معماری منسجمی دارد و در دور تا دور شهر نیز آب در جریان است.

خاکسار بیان داشت: اشیا فلزی و سفالی بسیاری کشف کرده ایم که پی سوزهای فلزی در انواع مختلف، از آن جمله است.

وی با اشاره به اینکه وسعت این مجموعه پنج هکتار تخمین زده می شود و بخش زیادی همچنان زیر خاک است، اذعان داشت: شهرهای زیر زمینی به طور معمول در مجاورت یک تمدن بزرگ ساخته می شده اند اما تا کنون نتوانسته ایم تمدن قوی در حاشیه این منطقه بیابیم.

سايت بيروني و يكي ديگر از ورودي ها مشرف به روستاي ارزانفود

سرپرست حفاری مجموعه دست كند ارزانفود بيان داشت: در محوطه بیرونی چندین خمره از دوره اسلامی نیز کشف شده كه این خمره ها برای نگهداری مواد غذایی استفاده می شده و چند سکه از دوره ایلخانی و صفوی نیز در آن یافت شده است.

خاکسار با اشاره به اینکه در سایت بیرونی مجموعه دست كند ارزانفود قصد زدن سوله برای حفاظت را داشتیم اما برای حفظ هویت واقعی آن این کار صورت نگرفته است، اظهار داشت: اطراف خمره ها با استفاده از مصالح بومی اقدام به محکم سازی دیواره ها و پی های باقی مانده از اتاق ها کردیم و قصد ایجاد موزه میدانی را داریم.

وی افزود: در سقف اتاق ها از چوب برای محافظت استفاده می شوده و در اطراف مجموعه نیز سایت های با ارزش تاریخی دیگری نیز یافت شده است.

سرپرست حفاری مجموعه دست كند ارزانفود با اشاره به اینکه اسکلت های حیوانی در یافته های مجموعه دست كند ارزانفود دیده می شود ولی هنوز به نتیجه قطعی در خصوص اسکلت های انسانی نرسیده ایم، اذعان داشت: آثار نوشتاری در این مجموعه یافت نشده اما سفال های به دست آمده متنوع بوده و جمع بندی در خصوص کاربرد این مجموعه نیاز به بررسی بلند مدت دارد.

وجود 17 منطقه تاریخی در شرق همدان

مدیرکل میراث فرهنگی،صنايع دستي و گردشگری استان همدان نیز عنوان کرد: در منطقه شرقی شهر همدان در جاده منتهی به سد اکباتان و ادامه آن 17 منطقه تاریخی وجود دارد.

علیرضا ایزدی با اشاره به وجه تسمیه روستای ارزانفود که مجموعه دست كند در آن یافت شده است، عنوان کرد: در واقع نام این منطقه" ارزان پول " بوده است چرا که به علت وجود سیلیس در این روستا به راحتی اهالی می توانستند کسب معاش کنند.

وی ادامه داد: مجموعه ارزانفود مهم ترین و با ارزش ترین سایت دست کند در کشور است و آثاری از دوره اشکانی در آن وجود دارد.

خمره هاي جديد يافت شده در سايت بيروني

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان همدان با اشاره به اینکه وجود سنگ سیلیس در دست کند ارزانفود شفافیت زیبای به آن داده است، اذعان داشت: نوع دیواره ها و کفت این دست کند قابل تامل است.

ایزدی عنوان كرد: گردش آب در سرتاسر شهر و حتی وجود چاه در داخل آن قابل تامل است، چرا که در آیین میترا ایسم آب به عنوان نمادی در معابد استفاده می شود که می تواند دلیلی بر معبد بودن این مکان باشد.

نکته جالب توجه این است که مجموعه دست كند ارزانفود در فاصله 180 کیلومتری شمال تپه نوشیجان قرار دارد که این دو با زاویه ای مستقیم به یکدیگر متصل هستند و از سوی دیگر مجموعه دست کند دیگر استان در شهر سامن نیز فاصله چندانی با این دو سایت با ارزش تاریخی در کشور نیز ندارد که این شهر زیر زمینی نیز در حین عملیات حفاری عمرانی کشف شده در دوره اشکانیان ساخته شده است.

چندی پیش نیز در یکی از روستاهای اطراف همین منطقه به نام "انجلاس" خبرهایی مبنی بر حفاری غیر مجاز به گوش می رسید که در آن دالان هایی برای عبور مرور زیر زمینی استفاده می شده است نیز وجود دارد، وجود اين تعداد دست كند در يك منطقه محدود نشان از خاستگاه بودن فن دست كني زمين در همدان حكايت دارد.

در چند روز آینده فصل جدید کاوش در مجموعه دست كند ارزانفود آغاز خواهد شد و اين سايت تاريخي در انتظار هويدا شدن هويت خود است.

چشم های همه رسانه ها به دنبال یافته هایی جدید از اين منطقه است،اما مسئولان متولی باید به دنبال تدبیری برای بازدید علاقه مندان از آن باشند و یا این مجموعه را به عنوان سایتی پژوهشگری معرفی کنند تا اين مجموعه بي مانند از زخم هایی با ورود گردشگر به آن وارد می شود در امان بماند.

________

گزارش: بهنام نادری فصیح