سایه خشکسالی بر سر تهران/ دشت ها فرونشستند

این گزارش از سلسله گزارشهای «پرونده ویژه بررسی پدیده کم آبی و مدیریت بحران آب در استانهای کشور» منتشر شده است. دومین «پرونده ویژه» مجموعه گزارشهای تولیدی دفاتر سرپرستی استانهای خبرگزاری مهر، در یک موضوع مشترک است. نخستین پرونده ویژه استان ها با عنوان«پرونده ویژه بررسی پدیده حاشیه نشینی در استانهای کشور» را می توانید در اینجا بخوانید.

خبرگزاری مهر - گروه استان‌ها: به علت اینکه خشکسالی به دلایل مختلف ایجاد می‌شود، بیش از یک تعریف برای آن وجود دارد و ‌محققان، تعاریف خشکسالی را در چهار گروه اصلی هواشناسی، آب شناسی، کشاورزی و اجتماعی تقسیم بندی کردند.

امسال نیز وزارت نیرو خبری را از قول وزیر اعلام کرد که نشان از جدی بودن بحران آب، در سال جدید داشت. حمید چیت‌چیان در اولین روزهای فروردین سال جاری اعلام کرد به لحاظ شاخص پایش منابع آبی، ۱۳ استان کشور با «تنش آبی شدید» و ۱۱ استان دیگر هم با «تنش آبی» روبرو هستند. بر اساس این اعلام هیچ یک از ۳۱ استان کشور در دسته‌بندی مرطوب، نرمال یا حتی قابل تحمل قرار ندارند.

فیروزکوه و ورامین دچار خشکسالی بیشتری هستند

اکنون نیز نام تهران در بین استانهایی که با خشکسالی بیشتری همراه هستند دیده می شود. بر اساس آمارها بحران کمبود آب و خشکسالی در تهران با جمعیت ۱۴ میلیونی نمود بیشتری دارد و بر اساس پهنه بندی خشکسالی هواشناسی در سطح استان تهران بر اساس شاخص SPI، فیروزکوه، ورامین، پیشوا، قرچک، پاکدشت و شهریار به ترتیب در بین شهرستانهای استان تهران دچار بیشترین میزان خشکسالی با به بیان دیگر  دچار "خشکسالی بسیار شدید" هستند و از این حیث شهرستانهای دیگر وضعیت بهتری دارند. البته شهرستانهای دماوند، اسلامشهر، شمیرانات، ری و نقاطی از تهران نیز دچار خشکسالی متوسط هستند.

تهران همچنان در سالهای خشک به سر می برد

قائم مقام مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان تهران در گفتگو با مهر در خصوص میزان بارندگی های اخیر در استان تهران گفت: از سال ۸۰ که بحران آب و خشکسالی در تهران آغاز و تشدید شد، با عرضه و تقاضای شدید مواجه بودیم که باعث جیره بندی آب در تهران شد به این علت که تهران با محدودیت منابع آب مواجه بوده و هست و جمعیت آن کماکان به دلیل مهاجرت رو به رشد است. بعد از سال ۹۱ نیز که بارندگی خوبی در حد ۴۲۰ میلی متر داشتیم، دو سال بعد را با آمار ۲۳۰ و ۲۸۰ میلی متر سپری کردیم. امسال نیز طبق آخرین آمار مورخ ۱۸ خردادماه میزان بارندگی ۲۶۵ میلی متر بوده و این میزان نسبت به بلندمدت که ۳۲۳ میلیمتر میانگین بارندگی ۴۷ ساله است حدود ۲۰ درصد کاهش را نشان می دهد و همچنین نشان دهنده این است که تهران در سالهای خشک به سر می برد.

علیرضا نوذری پور با بیان اینکه امسال تهران به دلیل بارندگی خوبی که در فروردین ماه اتفاق افتاد نسبت به دو سال گذشته از وضعیت منابع آبی بهتری در سدها برخودار است، افزود: اما تنها منابع ما سدها نبوده و آبهای زیرزمینی نیز تأمین کننده آب موردنیاز هستند. در سطح تهران و دیگر شهرهای استان عمدتا از آبهای زیرزمینی استفاده می شود که متأسفانه میزان منفی این سفره ها و برداشت بیش از ورودی اتفاق افتاده و سطح آب زیرزمینی سال به سال افت پیدا می کند.

افت دو متری سطح آبهای زیرزمینی و فرونشست دشت ها در ورامین و شهریار

وی گفت: آبهای زیرزمینی در برخی مناطق تا دو متر و بعضا تا ۳۶ سانتی متر زمین فرونشست داشته است؛ در برخی از دشت ها به خصوص ورامین و شهریار این میزان شدت بیشتری دارد. اکنون به دلیل برداشت بی رویه منابع ناشی از رشد جمعیت و عدم مصرف سرانه مناسب دچار مشکل شده ایم.

این مقام مسئول در پاسخ به این سئوال که دورنمای استان را با توجه به وضع موجود چگونه ارزیابی می کنید ادامه داد: سه بحث مهم در شرایط فعلی وجود دارد؛ اول اینکه اگر روند بارندگی ها و تأمین آب با منابع آبی به شکل فعلی ادامه یابد همچنان با سالهای خشک مواجه خواهیم بود، دوم اینکه اگر مصرف، مدیریت و متعادل نشود و سوم بازچرخانی آب اتفاق نیافتد، آینده خوبی نخواهیم داشت.

و اما کارشناسان مختلف پیامدهای خشکسالی را این چنین عنوان می کنند: خشکسالی به یک دوره طولانی هوای خشک غیرمعمول و بدون بارندگی گفته می شود. کمبود بارش می تواند برای مردم ساکن در آن منطقه مشکلاتی نظیر خسارت به محصولات کشاورزی و کمبود آب آشامیدنی را در پی داشته باشد. آثار خشکسالی در طول زمان و به کندی خود را نشان می دهد، بنابراین تأثیر آن ممکن است، دست کم گرفته شود که این پدیده جدی تأثیر طولانی و شدید بر روند زندگی افراد و حتی جانوران و گیاهان دارد. کمبود آب در مناطقی که درگیر خشکسالی می شوند منجر به افزایش مهاجرت به حاشیه شهرها می شود و همین موضوع باعث بروز آسیب ها و تبعات اجتماعی بعدی نیز خواهد شد.

خشکسالی و تضعیف کشاورزی

معاون برنامه ریزی و امور اقتصادی وزیر نیرو با اشاره به مدیریت توسعه کشاورزی در کشور اعلام کرده برنامه‌های افزایش تولید محصولات کشاورزی با استفاده از روش‌های سنتی و عدم توجه به شرایط کم‌آبی، مسیر تقاضای روزافزون را آب ادامه می دهد، با این وجود مدیریت آب کشور تلاش بسیاری برای تأمین آب در شرایط جدید پیش‌آمده ناشی از تداوم خشکسالی را در برنامه خود قرار داده است.

علیرضا دائمی اینطور افزود که در این شرایط توسعه سدها و سازه‌های جدید نه‌تنها کمکی به حل مشکل نکرده است، بلکه ممکن است به وخامت بحران نیز کمک کند.

وی با تأکید بر این مطلب که راه‌حل‌های دوره‌های گذشته نمی‌تواند مشکلات پیش رو را حل کند، تصریح کرده امروز مدیریت آب کشور باید روش توسعه سازه‌ای را با حکمرانی مناسب و مدیریت خردمندانه آب جایگزین کند و بر پایه مشارکت تمام مصرف‌کنندگان به‌صورت فرا بخشی، مدیریت تقاضا را در سرلوحه برنامه‌های خود قرار داده و بهره‌وری، افزایش کارآئی و حفاظت از منابع آبی را در اولویت بگذارند.

کشاورزی؛ تیغ دو لبه بحران کم آبی و خشکسالی

مسئله دیگری که بحران کم آبی لطمه شدید به آن وارد کرده حوزه کشاورزی است. البته در این میان بحث بالعکسی نیز وجود دارد و اینکه کشاورزان خود با عدم مصرف صحیح آب در گذشته به وضعیت فعلی، آسیب دو چندان وارد کرده اند. اکنون باید از ظرفیت‌های موجود در راستای آگاه‌سازی مردم و کشاورزان درباره عدم حفر چاه‌های غیرمجاز و اضافه برداشت از چاه‌های مجاز و هرگونه اقدامی که به منابع آبی استان خسارت وارد شود، استفاده کرد.

برخی کارشناسان عقیده دارند رشد سریع جمعیت و توزیع نامتناسب منطقه ای جمعیت، کشاورزی ناکارآمد، سوء مدیریت و سرعت بالای توسعه سه دلیل مهم بحران کم آبی است. در این میان برخی نیز تنها راه نجات از بحران کمبود آب را مدیریت مصرف آب در بخشهای کشاورزی، صنعتی و خانگی می دانند.

ارتقایی مدیرعامل آب منطقه ای تهران چندی پیش عنوان کرده بود کشاورزان آب را بدون هیچ کنترل و حساب و کتابی مصرف می‌کنند و آب که محدودیت بسیار زیادی دارد، در بسیاری از استان‌ها به ‌ویژه تهران به‌صورت غرق‌آبی مصرف می‌شود؛ بنابراین باید در حوزه‌های مختلف از جمله کشاورزی، شرب و صنعت مدیریت مصرف آب همواره در دستور کار باشد.

کاهش ۵۰ درصدی اراضی کشاورزی در استان تهران

همانطور که اشاره شد عدم مصرف صحیح آب در بخش کشاورزی به خود این حوزه نیز زیان های متعددی وارد ساخته بطوریکه استاندار تهران می گوید: طی این سالها نزدیک به ۵۰ درصد اراضی کشاورزی استان تهران به دلیل بحران کم آبی کاهش یافته است لذا اهتمام به بهره برداری از پروژه فاضلاب تهران از اهمیت بالایی برخورداراست.

سید حسین هاشمی اخیرا در جلسه شورای برنامه ریزی استان عنوان کرده بحران آب در استان تهران همچنان جدی است و باید نسبت به حل آن توجه جدی داشته باشیم.

وی کاهش ۵۰ درصدی در اراضی قابل کشت استان تهران را هشداری دانست که باید با راه اندازی فاضلاب استان این معضل را حل و فصل کرد در غیر این صورت پاسخگویی برای تبعات اجتماعی این روند سخت است.

بشیری: عملکرد مسئولان در حوزه تأمین آب کشاورزی و شیوه آبیاری زمین ها ضعیف است

فرهاد بشیری نماینده مردم شهرستان پاکدشت در مجلس شورای اسلامی در گفتگو با مهر همچنین به مسئولیت مهم تأمین آب کشاورزی اشاره کرد و ارزیابی خود را از وضعیت فعلی این چنین عنوان کرد: کارکرد مسئولان در حوزه تأمین آب برای کشاورزان نیز ضعیف است. جهاد کشاورزی نیز در رابطه با این مسئله باید شیوه بهتری را پیش می گرفت، شیوه آبیاری زمین های کشاورزی باید به روز شود و منابع آبی به دقت مورد استفاده قرار گیرند اما متأسفانه در کشور شاهد چنین موضوعی نیستیم.

مهاجرت های ناخواسته پیامد دیگر پدیده خشکسالی است. پدیده خشکسالی سالیان اخیر شرایط بحرانی و حساسی را برای کشور و به ویژه روستاییان رقم زده است به طوری که اکنون کم آبی در روستاها بیداد می کند و اقتصاد روستاییان تضعیف شده است. در نتیجه بحران بی آبی، تداوم خشکسالی و کاهش تولیدات زراعی و باغی آنان را متحمل خسارات فراوان می کند.

تهدید زندگی روستاییان، افزایش مهاجرت به شهر و نابودی تالاب ها نتیجه خشکسالی است

احمد صادقی کارشناس مسائل شهری و روستایی نیز در این باره به مهر می گوید: خشکسالی زندگی کشاورزان را که جزو اقشار آسیب پذیر جوامع هستند تحت تأثیر قرار داده و وضعیت آنان را دچار بحران کرده است.

وی با اشاره به اینکه جنوب شرق استان تهران و مناطقی همچون دماوند و فیروزکوه که تأمین کننده محصولات کشاورزی و دامی استان هستند طی این سالها آسیب جدی دیده اند، افزود: پدیده خشکسالی به صورت مستقیم و غیرمستقیم بر دامپروری و دامداری اثر می گذارد و این معضل را در تمام شهرستانهای استان تهران شاهد هستیم.

صادقی گفت: خشکسالی علاوه بر تضعیف کشاورزی موجب افزایش مهاجرت از روستا به شهر شده است. در گزارش های متعدد نشر شده آمده که کم آبی بخش عمده ای از زمین های زراعی روستاییان را نابود کرده بطوریکه خانواده های زیادی مجبور به ترک روستاهای خود شده اند. این موارد در استان تهران نیز مشهود است، کشاورزی استان تهران در سطح کشور قوی است و بسیاری از اراضی کشاورزی نیز در روستاها قرار دارند، افزایش مهاجرت و رشد منفی جمعیت در روستاهای این استان ناشی از خشکسالی و کم آبی است.

وی ادامه داد: به عقیده کارشناسان مهاجرت از روستاها و رها کردن اراضی کشاورزی به دلیل بحران کم آبی تبعاتی زیادی دارد و با ورود افراد به شهر شاهد افزایش دیگر آسیب های اجتماعی خواهیم بود.

خشکسالی طی این سالها علاوه بر موارد مذکور تأثیرات منفی بر روی محیط زیست و تالاب ها گذاشته بطوریکه رئیس کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس شورای اسلامی می گوید: تالاب‌ها بخش مهمی از زیست‌بوم کشور هستند که دخالت‌های انسانی و ادامه روند خشکسالی حیات آن‌ها را تهدید می‌کند.

عباس رجایی همچنین اضافه کرده ۳۴ تالاب در کشور نقش تعادل بخشی به اکوسیستم را دارند و بر اساس برآوردهای انجام شده ۷۰ درصد آن‌ها آسیب دیده و در معرض نابودی هستند. غفلت از مدیریت مؤثر تالاب‌ها علاوه بر پیامدهای غیرقابل جبران بر تنوع زیستی، با خود معضلات اجتماعی نظیر تشدید آلودگی هوا، تهدید سلامت مردم و نقصان در معیشت و زندگی ساکنان حاشیه تالاب‌ها را همراه دارد.

مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب‌های کشور نیز در این باره گفته خشکسالی‌های طولانی مدت دهه اخیر بدون تردید نقش بسزایی در شرایط بحرانی تالاب‌ها داشته، اما این مشکلات حتی بدون خشکسالی‌های طولانی نیز دیر یا زود اتفاق می‌افتاد.

محسن سلیمانی با بیان اینکه همچنان ۷۵ درصد تالاب‌های کشور در معرض خطر هستند، افزود: مسئله اصلی در خصوص تالاب‌ها بر عهده گردانندگان روند توسعه ناپایدار به توسعه پایدار در حوضه آبریز است. در این خصوص باید برنامه‌ریزی مناسبی با توجه به نیاز آبی تالاب‌ها انجام شود تا مدیریت منابع آبی و حقابه تالاب‌ها به رسمیت شناخته شود.

بیان مشکلات کاری از پیش نمی برد، مسئولان راهکار دهند

کارشناسان برای غلبه بر مشکلات این بحران و نیز مدیریت آن در شرایط حاضر و نیز چاره اندیشی برای آینده موارد مختلفی را عنوان می کنند. اجرای کامل برنامه اقدام ملی مقابله با بیابان زایی و تعدیل اثرهای خشکسالی، نهایی کردن سند ملی الگوی کشت برای مشخص شدن میزان آب موجود برای کشاورزی و کمک به ارائه الگوهای کشت مناسب، اختصاص بخشی از هزینه های سدسازی به شیوه های مشارکتی، پایدار و آزمون شده حفاظت خاک، آبخیزداری و آبخوان داری، ایجاد و تقویت تشکل های بهره وری ذخایر آب، احیای برخی روش های سنتی و پایدار حفظ و بهره برداری از منابع آبی، کاهش حساسیت و نیاز آب در ارقام کشاورزی، پیش بینی خشکسالی و ایجاد سامانه هشدار و همچنین حمایت های گسترده از آسیب دیدگان خشکسالی به نحوی که اثرهای جانبی آن وضعیت را تشدید نکند، از جمله مواردی هستند که به نظر آنها می تواند آثار خشکسالی را کاهش دهد که به کارگیری این راهکارها با توجه به وضعیت اقلیمی کشورمان ضروری است.

معاون برنامه‌ریزی و امور اقتصادی وزیر نیرو نیز اواسط خردادماه جاری اعلام کرده بود در مدیریت آب کشور باید روش توسعه سازه‌ای با حکمرانی مناسب و مدیریت خردمندانه آب جایگزین شود.

علیرضا دائمی همچنین عنوان کرده امروزه مباحث بحران آب توسط نهادهای دولتی و غیردولتی به اشکال مختلف مطرح می‌شود و قبل از آنکه چاره‌ای برای حل مشکلات پیشنهاد و یا اجرایی شود، به بیان مشکلات آن پرداخته می‌شود.

وی با بیان این مطلب که شرایط تغییر اقلیم از یک‌سو و استفاده بی‌رویه از منابع آبی از سوی دیگر، تهدید بالقوه‌ای برای کشور است، اظهار داشته ادامه این روند، این تهدید را بالفعل کرده و منجر به مخاطراتی برای کشور خواهد شد.

دائمی با اشاره به این که دانشمندان و محققان جهان بر این باورند تغییرات اقلیمی حداقل تا سه دهه آینده پا برجا خواهد بود؛ یادآور شده که اقدام‌های انسانی در مصرف بی‌رویه انرژی و انتشار گازهای گلخانه‌ای از عوامل اصلی بروز این رویداد است.

با توجه به موارد یاد شده کشور طی این سالها به سختی در حال گذر از سالهای خشک است و عدم مدیریت حوزه های مختلف می تواند شرایط را تشدید کند اما اتخاذ تصمیمات مناسب و تخصیص اعتبار برای تزریق به بخشهایی که کشور به خصوص استان تهران را در شرایط بحرانی قرار داده می تواند وضعیت را بهبود بخشد و آینده بهتری را رقم زند.

گزارش: مینا شمسی