خبرگزاری مهر، گروه استان ها- محمد چراغعلی: قدم زدن در کوچه پس کوچه هایی که روزگاری محل سرگرمی پدران و پدربزرگان ما بوده و گرفتن عکس سلفی با پنجره های چوبی و درهای اُرسی که روزگاری مادران و مادر بزرگان ما دم عید آن ها تمیز می کردند، عیدی یک گروه مجازی بود که اعضایش را برای شناساندن شناسنامه شهرشان به بافت تاریخی گرگان آورد.
بازدید از بافت تاریخی گرگان، عیدی گروه تلگرامی «گرگان دوستان» بود که رضا عباسی مدیریت آن را برعهده دارد و اکنون تبدیل به یکی از گروه های مجازی موثر در عرصه های مختلف گرگان و حتی استان شده است.
گروهی که بحث های کارشناسی و سرنوشت ساز بسیاری در حوزه های شهری و توسعه ای داشته ولی این بار بحث نه از زیرگذر و روگذرهای گرگان بود، نه از منطقه آزاد اینجه برون و نه از انتقال آب چشمه های علی آبادکتول به استان سمنان.
این بار برنامه ای برای بازدید از قدیمی ترین بافت تاریخی ثبت شده در کشور بود که در سال ۱۳۱۰ ثبت ملی شد و اکنون با وجود همه ظرفیت های فراوان نه کسی آن را می شناسد و نه کسی به آن توجه دارد، حتی ساکنان خود شهر گرگان.
محوطه سازی باغ مزار لطفی توسط شهروندان و فعالان اجتماعی
بازدید ساعت ۱۰ و ۳۰ دقیقه صبح و از مقابل باغ مزار لطفی شروع شد. محوطه ای که آرامگاه استاد موسیقی ایران است و دو سال مورد بی مهری مسئولان قرار گرفته است. در توضیح این بی مهری باید گفت زمانی که استاد در گذشت در محل تولدش دفن شد و قرار بر این بود که محل دفن وی تبدیل به مجموعه ای فرهنگی آموزشی شود.
اما با گذشت زمان نه تنها توجهی به این مسئله نشد بلکه آرامگاه محمدرضا لطفی تبدیل شد به محلی برای چرای گوسفندان و تجمع معتادان، تا این که دو روز مانده به آغاز سال نو با همت گروه گرگان دوستان و البته بیشتر با هزینه شخصی، محوطه باغ مزار گل کاری شد، در کنار مزار دو نیمکت قرار گرفت و محدوده آن نورپردازی شد تا مهمانانی که به گرگان می آیند شاهد صحنه نازیبای گذشته نباشند.
عباسی، مدیر این گروه مجازی می گوید که در این کار شهرداری گرگان هم آن ها را همراهی کرده و علاوه بر امکانات قرار شده بخشی از هزینه های محوطه سازی این فضا را هم تقبل کند. او که ساکن گرگان نیست ولی علاقه بسیاری به این شهر دارد قبل از آغاز سال نو تمام وقت خود را برای ساماندهی باز مزار لطفی گذاشت و اکنون شاهد حضور مسافران بسیاری است که از سراسر کشور به این مکان مراجعه کرده اند.
حالا عباسی برنامه ریزی کرده تا علاقه مندان به سرزمین گرگان با تاریخ و شناسنامه شهر خود آشنا شوند. رفته رفته جمعیت حاضر در باغ مزار بیشتر شد و ساعت ۱۱ جمع کثیری وارد اولین محله از بافت تاریخی گرگان شدند. محله «سبزه مشهد» در شمال بافت تاریخی گرگان قرار دارد و مسیر دسترسی آن از خیابان شهدا و لاله ۱۳ است.
مسئول این تور که از کارشناسان معماری است به توضیح درباره این محله و مشخصات معماری و تاریخی آن پرداخت.
بر اساس نظر کارشناسان منبع مهم شناخت محلات استراباد، وقف نامه ها و سایر اسناد تاریخی از دوران صفوی به بعد (حدود ۴۰۰ سال پیش) و به ویژه گزارش های سفرنامه نویسان خارجی است. در این اسناد و سفرنامه ها، استراباد را دارای چند محله بزرگ دانسته اند که شامل محله نعلبندان، محله میدان و محله سبزه مشهد می شود.
در محله سبزه مشهد میدانی وجود داشت به نام میدان شور که در عصر صفوی در انتها شرق به سمت دباغان بازار کهنه استراباد و در سمت غرب محله سبزه مشهد یعنی پشت مسجد مسجد امام حسن عسگری فعلی قرار می گرفت.
اطراف این محله تکیه هایی وجود داشت که در ایام محرم استفاده می شد و درگذر زمان برخی از آن ها تخریب و برخی نیز به سبک جدید مرمت شدند. اما به همت دفتر عمران و به سازی بافت تاریخی گرگان بخشی از این تکیه ها به سبک معماری اصلی و یا مستندات تاریخی موجود مرمت شدند.
پس از محله سبزه مشهد به محله سرچشمه رفتیم. این محله که ضلع شمالی آن مصلی گرگان و ضلع جنوبی آن هم مغازه های قدیمی است شناخته شده تر از سایر محله های گرگان است و دلیل آن هم شاید وجود همین مغازه ها و مصلی و البته امام زاده نور باشد.
سرچشمه و قنات هایی که آب محله را تامین می کردند
از لحاظ تاریخی این محله دارای بناهای قدیمی مربوط به دوران قاجاریان است. موقعیت مکانی این محله قدیمی، حد فاصل میدان شهرداری و چهار راه میدان است. همچنین بازار و محله نعلبندان در کنار این محله قرار گرفته‌است.
دلیل نام گذاری این محله به سرچشمه، وجود قناتی بوده که آب این محله را تامین می کرده و به همین دلیل سبب رونق و ایجاد محل مناسبی برای سکونت خانوارها بوده‌است.
این محله دارای بناهای تاریخی و قدیمی بسیاری است و عناصر استرآباد قدیم در کوچه و بناهای آن به وفور یافت می‌شود. از مکان‌های مهم قدیمی که همچنان امروز مورد استفاده هستند می توان به امام زاده، مسجد، تکیه، گورستان و گرمابه سرچشمه اشاره کرد.
کهن ترین درختان چنار مراکز محلات شهر استرآباد در میدان گاه محله سرچشمه وجود داشت. قطر این درخت آنقدر زیاد بود که دو دهانه مغازه در آن ساخته شد
یکی از کهن ترین درختان چنار مراکز محلات شهر استرآباد در میدان گاه محله سرچشمه وجود داشت. قطر این درخت آنقدر زیاد بود که دو دهانه مغازه در آن ساخته شد. اما متاسفانه در دوره پهلوی اول از بین رفته است.
از محله سرچشمه به سمت خانه کبیر راهی شدیم. خانه کبیر مربوط به اواخر دوره قاجار است و در محله دوشنبه ای گرگان واقع شده است. این اثر در تاریخ ۸ اسفند ۱۳۷۷ با شمارهٔ ثبت ۲۲۷۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
ملک خانه تاریخی کبیر در پی اجرای برنامه‌های بازآفرینی شهری در چهار محله هدف، در بافت تاریخی شهر گرگان صورت گرفته و پلاک تملک شده، یکی از پلاک‌های چندگانه این مجموعه مسکونی تاریخی است که از عمارت‌های اعیان‌نشین گرگان بوده و مجموعه بناهای مرتبطی را شامل می‌شود.
دو پلاک تملک شده فعلی، دارای عرصه‌ای در حدود یک هزار و ۴۰۰ متر مربع، دارای یک عمارت اصلی و چند بنای مجاور آن است و به دلیل ارزش معماری و یک پارچه سازی کلیت بنا، در فاز بعدی تملک سایر پلاک‌های آن نیز در دستور کار قرار دارد.
از خصوصیات بنای تملک شده، وجود عناصر ویژه معماری شمال کشور در کوشک اصلی مانند پنجره‌های ارسی بزرگ با گره چینی چوب و شیشه‌های رنگی، در مرکز تقارن این عمارت است. همچنین مزین شدن شیرسرهای سراسر بام این بنا به آیات قرآن و وجود تزیینات چوبی در طبقه بالای این بنای قاجاری از دیگر شاخص‌های قابل توجه در این بناست که آن را از برجسته‌ترین و بزرگ‌ترین مجموعه‌های مسکونی تاریخی در اقلیم شمالی ایران ساخته است.
از دیگر شاخصه‌های این مجموعه، وجود حمام اختصاصی به سبک قاجاری در این مجموعه پیش از سال ۱۳۱۴ خورشیدی و لوله کشی آب در شهر استارباد (گرگان فعلی) بوده که آثار آن تا حدودی باقی است.
هم اکنون این خانه تحویل دفتر احیا و بهسازی بافت تاریخی گرگان شده است و پیگیری برای تهیه طرح مرمت و احیای آن به عنوان «خانه فرهنگ و هنر گرگان» در حال انجام است.
بازدید از تکیه های محله دوشنبه ای و وجه تسمیه
بعد از بازدید از خانه کبیر که با پذیرایی چایی توسط دفتر عمران و به سازی بافت تاریخی گرگان همراه بود به محله دوشنبه ای رفتیم. محله ای که تکیه های آن نیز توسط همین دفتر در حال مرمت است.
این محله از محلات فرعی محله میدان است. از شمال به محله سبزمشهد، از شرق به محله سرچشمه، از غرب به قیصریه و بازار کهنه در قدیم و محله میرکریم و در حال حاضر به خیابان شهید رجایی و از جنوب به محله درب نو منتهی می شود.
دوشنبه ای به دلیل وجود امامزادگان راضیه و مرضیه (س) در محوطه تکیه دوشنبه ای و زیارت این امامزادگان در روز دوشنبه، به دوشنبه ای معروف شده است.
مرکز محله دوشنبه ای که در واقع فضای باز میانی تکایاست دارای فرم هندسی نامنظمی است و در سه جبهه شمالی، شرقی و جنوبی دارای بناهای دو طبقه با کاربری تکیه است. در جبهه غربی آن بناهای مسکونی قرار دارد. در جبهه شرقی محوطه تکیه امامزاده راضیه مرضیه موسوم به دوشنبه واقع شده است و دارای درب چوبی قدیمی با تزئینات پرکار منبت کاری بوده است که در سال های اخیر متولیان امامزاده و تکیه برای حفاظت بیشتر، آن را به داخل فضای امامزاده منتقل کرده و در ویترین شیشه ای نگهداری می شود.
در نمای تکیه جبهه شرقی و امامزاده در دوره پهلوی دوم تغییرات بسیاری به وجود آمده است.
تکیه دوشنبه ای از معدود تکایای گرگان است که فضای پیرتکیه و تکیه های گوشواره آن به فرم اصیل تا به امروز حفظ شده اند. به علاوه در این جبهه از تکایای دوشنبه ای، در زیر شیرسرها تصاویر بسیار زیبای ختایی و نقش چهره بر روی چوب نقاشی شده است که این تکیه را در میان تکایای سایر محلات منحصر بفرد کرده است.
جبهه جنوبی تکیه دوشنبه ای به دلیل ویژگی های منحصر بفرد معماری و قدمت تاریخی آن در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسیده است. پس از آن تکیه جبهه شرقی هم در سیاهه میراث ملی به ثبت رسیده است. تکایای دوشنبه ای با وجود مجاورت با قیصریه و وجود بخشی از بازار کهنه استرآباد از این محله، هیچ گاه کاربری تجاری نداشته اند و حتی در وقف نامه های تکایا تجاری شدن بناهای تکیه مکروه شمرده شده است.
اولین موزه محله ای شهر گرگان در دوشنبه ای راه اندازی شد
اولین موزه محله ای شهر گرگان در محله دوشنبه ای در تکیه دوشنبه ای به همت متولیان تکایا و امامزاده در فضای امامزاده راه اندازی شده و بسیاری از اشیاء موزه توسط ساکنین قدیمی محله به آن اهدا شده است. در این محله دو مسجد وجود دارد، یکی از آن ها در ابتدای گذر شرقی تکیه دوشنبه ای واقع شده است و دیگری در واشدگاهی واقع در جنوب مجموعه کبیر قرار گرفته است. این مساجد به صورت برونگرا و بدون حیاط هستند.
بازدید نیمه تمام از مدرسه عمادیه
بعد از محله دوشنبه ای از مدرسه عمادیه بازدید کردیم. این اثر تاریخی در حال حاضر در اختیار حوزه علمیه است و پس از حضور گردشگران با واکنش منفی متولیان رو به رو شد. به همین دلیل موفق نشدیم بازدید کاملی از این اثر ارزشمند تاریخی داشته باشیم و به خواست ساکنان آن گردشگران آنجا نمادند.
اما در توضیح خصوصیات آن باید گفت: مدرسه عمادیه در ضلع شرقی مرکز محله درب نو در بافت قدیم گرگان واقع است. این مدرسه با پلانی مستطیل شکل و به صورت چهار ایوانی و با فرم حیاط مرکزی است که در پیرامون آن حجره‌های طلّاب قرار گرفته و در جناح‌های جنوب، شمال و شمال غربی دارای حیاط خلوت است.
همه عناصر آن به صورت قرینه و با فرم و ریتم منظم و یکسان کنار هم قرار گرفته‌‌اند. این بنا یک طبقه بوده و فقط ایوان‌های آن به صورت دو طبقه احداث شده است. دو ایوان شمالی و جنوبی با پوشش طاق گهواره‌ای ساخته شده‌اند.
مهم‌ترین ایوان، ایوان غربی یعنی همان ورودی مدرسه، دارای در چوبی و بزرگ است که بر بالای طبقه دوم گلدسته چوبی احداث شده و جایگاه مؤذن است. ایوان شرقی فضای تالار مانند بزرگی است که محل درس (مَدرس) بنا است.
این بنا متعلق به دوره صفویه بوده و توسط خواجه عمادالدین احداث شده است. حیاط مدرسه دارای مساحت حدود هزار مترمربع است و با سنگ‌های رودخانه‌ای مفروش گردیده است.
ادامه دارد...
نظر شما