افزایش بی رویه دانشگاه ها محصول تجاری سازی است

به گزارش خبرنگار مهر، نشست «نهاد دانشگاه در ایران» در ادامه سلسله نشست های پنجشنبه های پرسش با حضور محمد مالجو، عباس کاظمی و مقصود فراستخواه برگزار شد. در این نشست مالجو درباره موضوع «دانشگاه در عصر اعتدال به کجا می رود؟»، عباس کاظمی درباره موضوع «پرولتاریای دانشگاهی در ایران» و مقصود فراستخواه درباره «دانشگاه و گفتمان ایدئولوژیک» سخنرانی کردند.

مالجو به عنوان اولین سخنران این نشست با طرح پرسش «دانشگاه در عصر اعتدال به کجا می رود؟» سخنرانی خود را آغاز کرد. وی گفت: این پرسش کلی شامل سه پرسش جزئی مثل نظام حکمرانی در نهاد دانشگاه به چه ترتیب است؟ نحوه تامین مالی در دانشگاه چگونه است؟ و فعالیت های آموزشی و پژوهشی درخدت چه بخش هایی از جامعه است؟ می شود.

مالجو افزود: پیش روی سیاسی دولت به دانشگاه ها با انقلاب فرهنگی آغاز شد و دولت کنترل همه جانبه و از بالا به پائین به همه شئونات حیات اجتماعی از جمله دانشگاه داشته است. این پیش روی سیاسی تلاش براین داشته است که افرادی را جذب هیئت علمی و دایره اساتید کند که بیشتر از بدنه قدرت باشند. در سال های پس از جنگ دولت تکنیک کالایی سازی آموزش عالی را در پیش گرفته است، نمونه این تکنیک راه اندازی دانشگاه آزاد، موسسات غیرانتفاعی، دانشگاه پیام نور و راه اندازی دوره های شبانه دانشگاه دولتی است.

این نویسنده و پژوهشگر حوزه اقتصاد ادامه داد: در خصوص پرسش دوم هم اینکه دولت از حوزه تامین مالی و اقتصاد دانشگاه ها عقب نشینی کرد و بار مالی را به دوش خانواده ها انداخت و این موضوع تخطی از اصل سی ام قانون اساسی است که می گوید هزینه تحصیل باید رایگان و برای همه فراهم باشد. داده هایی که در این سال ها به دست آمده نشان می دهد که نسبت جذب دانشجوهایی که به صورت رایگان تحصیل می کنند به دانشجوهایی که شهریه می پردازند از رقم ۴۱ درصد به رقم ۲۲ درصد رسیده است و این یعنی اینکه بار مالی تحصیل دانشجوها بیشتر بر دوش خود دانشجویان و خانواده های آنهاست تا دولت و به نظرم در اینجا شاهد نوعی پیوند بین نئولیبرالیسم و محافظه کاری هستیم.

مالجو در پایان گفت:  پرسش سوم که در خصوص فعالیت های آموزشی و پژوهشی است فعلا در حد یک ایده است که هنوز خیلی عملی نشده است. براساس این پرسش موضوع تجاری سازی علوم انسانی مطرح می شود به این معنی که دانشگاه ها و فعالیت های پژوهشی باید در خدمت تقاضا در جامعه باشد. البته تا به حال کم و بیش شاهد چنین موضوعاتی در خصوص تجاری سازی علوم انسانی بوده ایم ولی هنوز به مرحله اجرای نرسیده است.

دومین سخنران این نشست، کاظمی بود که صحبت خود را با تعریف کردن یک تجربه شخصی آغاز کرد و گفت: از سال ۱۳۸۹ که از فضای دانشگاه جدا شدم حس فرودستانی که به فرادستان خود نگاه می کردند را داشتم و انگار با چنین اتفاقاتی تازه متوجه می شویم که زندگی چقدر سخت است و گروه هایی که موقعیت متزلزل دارند چقدر روزگارشان سخت است. من نام آن دسته از اساتید دانشگاه که در مجموعه دانشگاه نیستند و به صورت حق التدریس و حق الزحمه ای کار می کنند پرولتاریای دانشگاهی می گذارم. گروه هایی که موقعیت متزلزل و فرودست در جامعه دارند.

وی افزود: از بدو امر، دانشگاه به امید به تاخیر انداختن بیکاری راه اندازی شد تا هم مُسَکنی باشد برای دولت و هم به خانواده ها و دانجویان امید بدهد  در حالی که این اتفاق نیفتاد و نه تنها با راه اندازی دانشگاه معضل بیکاری حل نشد بلکه نابرابری موقعیت ها بیشتر هم شد.

کاظمی ادامه داد: در ابتدا باید تاکید کنم که بین مفهوم سرقت علمی، سایه نویسی و پرولتاریای دانشگاهی باید تفاوت قائل شویم. سرقت علمی یعنی اینکه کسی متن یا مقاله ای را از جایی یا کسی می گیرد و به نام خود می زند. سایه نویسی یعنی اینکه کسی مواد تحقیقش را به ما می دهد تا برای او مقاله و کتاب تهیه کنیم و بعد هم در مقاله و کتاب خود اشاره می کند که فلانی در این کار به من کمک کرد. این اتفاقی است که در غرب هم خیلی رایج است اما پرولتاریای دانشگاهی با این دو مفهوم تفاوت دارد. اتفاقی که می افتد این است که خوشحالیم کارخانه ای به نام دانشگاه داریم که تولید می کند ولی غافل از این هستیم که چه کسانی این مقالات و کتاب ها را تهیه می کنند.

نویسنده کتاب امر روزمره در جامعه پساانقلابی اضافه کرد: براساس تحقیقات آماری که انجام شده در سال ۱۳۴۹ تعداد دانشگاه ها ۱۳  و در سال ۱۳۵۸ به رقم ۲۴۱۰ رسیده است. همچنین سیر بیکاری دانش آموختگان از سال ۱۳۵۶ که ۴.۱ بوده است در سال ۹۱به رقم ۱۵.۳ رسیده است. بنابراین همانطورکه ارقام می گویند نرخ بیکاری دانش آموختگان در طول سه چهار دهه اخیر افزایش داشته است. همچنین در طول این سال ها با اینکه دانشگاه ها بزرگ شده اند میزان وابستگی مالی دانشجویان از خانواده ها کم نشده است به همین دلیل هم می توان گفت که افزایش بی رویه دانشگاه ها محصول تجاری سازی است که در سال های اخیر صورت گرفته است. به میزانی که دانشگاه ها به سمت خصوصی شدن می روند از مزیت های دستیابی به شغل کم می شود یعنی ما از یک طرف عرصه را برای ورود دانشجو باز می کنیم از طرفی امکان پیدا کردن شغل برابر را محدود می کنیم.

استاد سابق دانشگاه تهران در ادامه دونوع پرولتاریا را از هم جدا کرد و گفت: من اصطلاح پرولتاریای دانشگاهی را از غرب گرفتم به این معنا که دانشگاه نیروی کار خود را می فروشد تا بتواند به زندگی ادامه دهد. این اصطلاح در غرب به اساتیدی گفته می شود که موقعیت متزلزل دارند، بیمه و سنوات ندارند و از طبقه فرودست جامعه هستند. بنده در اینجا پرولتاریای دانشگاهی را به دو دسته پرولتاریای آموزشی و پژوهشی تقسیم می کنم. پرولتاریای آموزشی همان اساتید حق التدریس و پاره وقت و بدون بیمه و سنوات هستند اما پرولتاریای پژوهشی همان کسانی هستند که تحقیق ومقاله و پایان نامه برای دانشجویان و اساتید می نویسند. نکته مهم اینکه وضعیت پرولتاریای پژهشی از آموزشی اسف بارتر است چون پرولتاریای آموزشی هرچه باشد هویت استادی دارد ولی پرولتاریای پژوهشی هیچ هویتی ندارند و ناشناخته هستند ضمن اینکه بخشی از درآمد خود را به موسساتی که برای آنها کار می کنند می دهند.

وی در پایان گفت:  سخن پایانی من اینکه پرولتاریای دانشگاهی از هر دو نوع در طول این سال ها افزایش داشته است و در آینده کم کم به استان ها هم تسری پیدا می کند و حتما تبعات و پیامدهای منفی برای نهاد علم و جامعه به بار خواهد آورد.

آخرین سخنران این نشست مقصود فراستخواه بود. وی گفت: غلامحسین صدیقی به عنوان بنیانگذار علم جامعه شناسی در ایران برای اولین بار واژه نهاد را در مقابل معادل انگلیسی آن قرار داد. براین اساس، نهاد به لحاظ جامعه شناسی عبارت است از  ساخت های اجتماعی که از شیوه های زیست تکرار شونده به وجود می آید. به همین دلیل نهاد، نهاد است چون ارزش بقا پیدا می کند و همینجاست که نظم نمادین به وجود می آید.

وی افزود: نکته ای که درا ین میان مطرح می شود این است که دانشگاه هیچ گاه در ایران نهاد نبوده و یا حداقل اینکه اگر هم نهاد بوده، نهاد نیرومندی نبوده است در حالی که در اروپا همیشه یک نهاد بوده است، دلیلش هم اینکه هسته اجتماعی دانشگاه در ایران همیشه ضعیف بوده است. ما ستاره های دانش بسیاری مثل ابوریحان داشتیم ولی هیچ گاه موسس نداشتیم. در عصر زرین تمدن هم مدارسی که داشتیم همیشه ملحقات نهادهای دیگر بودند.

عضو هیئت علمی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی در پایان اضافه کرد: به دلیل اینکه دانشگاه هسته اجتماعی نیرومند نداشته همیشه در تصاحب ایدئولوژی های مسلط درآمده است. تا به امروز ایدئولوژی های مختلفی بر دانشگاه تصاحب داشتند که تازه ترین آنها هم ایدئولوژی بازار است که می خواهد برآن سیطره پیدا کند. جالب اینکه دانشگاه امروز تبدیل به یک بنگاه سودآور شده که به نوعی تحت سیطره و تصاحب دولت هم هست. نمونه اش اینکه ۱۷ نهاد که اغلب آنها هم باهم موازی کاری دارند بر دانشگاه نظارت می کنند و این پارادوکس عجیب است که هم ۸۵ درصد پول مردم در تصاحب دانشگاه و دولت است وهم تحت نظارت هستند.