«اوسونه خوانی » در شب یلدای کویر/ رسومی که فراموش شدند

خبرگزاری مهر- گروه استان‌ها: صدای پای زمستان از میان آخرین برگ های پاییزی به گوش می‌رسد، سوز سرمای دیماه کم کم زمین را از برگ های زرد پاییزی جارو کرده و آن را آماده میزبانی از زمستان می‌کند.

آخرین روز پاییز رسیده است و پاییز برای دقیقه ای بیشتر ماندن تقلا می‌کند و مردم این یک دقیقه بیشتر ماندن را جشن می‌گیرند.

شب یلدا یا همان آخرین شبی که فردایش زمستان نامیده می‌شود، در تمام ایران با آداب و رسوم و سنت های دیرینه ای همراه بوده و مردمان این دیار برای همان یک دقیقه بیشتر ماندن پاییز جشن می‌گیرند و با دور هم جمع شدن بلندترین شب سال را به صبح می‌رسانند. 

یلدا در فرهنگ ایران به معنای «زایش» و «تولد» بوده و ایرانیان باستان آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر یا زایش خورشید می‌خوانند و برای آن جشن بزرگی برپا می‌کردند.

شب یلدا در استان خراسان جنوبی نیز به شب چله یا به گویش محلی «شو چله» معروف بوده که مردم در این شب با شرکت در شب‌نشینی‌های طولانی و خوردن انواع میوه و تنقلات سعی در بهتر گذراندن طولانی‌ترین شب سال دارند.

در گذشته مردمان این خطه کویری علاوه بر چراغ هایی که هر شب برای روشنایی خانه خود استفاده می‌کردند چراغ هایی مضاعف را روشن کرده تا تولد خورشید را جشن بگیرند.

سال‌ها پیش دور کرسی زغالی شب یلدا، مادربزرگی می‌نشست که با گنجینه افسانه های قدیمی‌اش که در لهجه مردم بیرجند به "اوسونه" مشهور است، درازای شب یلدا را به کوتاه‌ترین شب سال تبدیل می‌کرد اما حالا او هم در لیست غایبان قرار دارد.

کوچه پس کوچه های قدیمی شهر را برای پیدا کردن پیرزنی به دور کرسی زغالی می‌گردم تا او از شب چله هایی بگوید که نه تلویزیون بود، نه موبایل و نه اینترنتی...

پیرزن را به دور کرسی ای تنها می‌یابم و دیگر صدایی از آن همه بگو و بخندهای بچگی به گوش نمی‌رسد، گویی او نیز از شب چله اولین چیزی که در ذهنش مانده همین کرسی است، لب به بازخوانی خاطراتی می‌کند که شاید برای بسیاری از ما همان«اوسونه گویی» باشد.

بلندای شب چله در کنار کرسی زغالی 

او می‌گوید: این که شما می‌بینید کرسی زغالی نیست، با کرسی های زمان قدیم تفاوت دارد،در گذشته کرسی‌ها خیلی بزرگ بود نه مثل امروز که چهار نفر دور آن بیشتر جا نمی‌گیرند.

رومنجانی با بیان اینکه قدیم روی کرسی پتوی بزرگی که به آن لحاف می‌گفتند انداخته می‌شد و روی آن سینی بزرگی که «مجمع» نام داشت گذاشته می‌شد، ادامه داد: روی این سینی همه چیز از جمله میوه هایی که خودمان برای زمستان گذاشته بودیم و تخمه و آجیل بود.

وی با اشاره به اینکه عناب، سنجد، توت خشک، برگه هلو، برگه زردآلو، تخمه از جمله آجیل هایی بودند که توسط خودمان تولید و برای شب یلدا آماده می‌شد، عنوان داشت: حتی خربزه و هندوانه را خودمان از تابستان ذخیره می‌کردیم به این صورت که از اواخر تابستان هندوانه و خربزه را در تور گذاشته و آن را از سقف آشپرخانه آویزان می‌کردند تا در هوای آزاد خراب نشود و یا اینکه در کاه قرار می‌دادند.

کف زنی مراسم ثابت شب چله 

این پیرزن بیرجندی اضافه کرد: هر کس هم که برای شب شب نشینی به منزل کسی می‌رفت یکی از این خربزه‌ها و هندوانه‌ها را با خودش می‌برد و همه دور هم می‌خوردند.

رومنجانی با بیان اینکه معمولا همه اعضای خانواده از عروس و داماد گرفته تا نوه به خانه پدربزرگ و مادربزرگ می‌رفتند، بیان کرد: یکی از مراسم هایی که پایه ثابت این شب در همه خانه‌ها بود کف زنی بود که توسط جوانان انجام می‌شد.

وی با اشاره به اینکه در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک را که در بیرجند به بیخ مشهور است، در آب خیسانده و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف بزرگ سفالی به نام تغار می‌ریختند، افزود: مردان و جوانان فامیل با دسته‌ای از چوب‌های نازک درخت انار به نام دسته گز این مخلوط را آنقدر هم می‌زدند تا به صورت کف درآید.

اوسونه خوانی مادر بزرگ ها

رومنجانی با تأکید بر اینکه این کار باید در محیط سرد باشد تا مایع تبدیل به کف شود، گفت: بعد از اینکه کف آماده می‌شد با آن شیره شکر مخلوط کرده و با مغز گردو و پسته تزیین می‌کردند و می‌خوردند.

وی با لبخندی که گویا از شیرینی خاطرات گذشته بر لبش نشسته، ادامه داد: در این میان گروهی از جوانان قبل از شیرین کردن کف‌ها با پرتاب آن و مالیدن کف به سر و صورت یکدیگر بساط نشاط و خنده را برای دیگران فراهم می‌کردند.

رومنجانی بیان داشت: کف زنی یکی از مراسماتی بود که شب چله را واقعا شیرین می‌کرد چراکه جوان‌ها کف می‌زدند و بقیه همه دور تغار برای وی دست می‌زدند و دوبیتی می‌خواندند.

وی، تعریف کردن قصه توسط مادربزرگ را یکی دیگر از بخش های شب زنده داری یلدا در گذشته عنوان می‌کند و می‌گوید: مادربزرگمان قصه های قدیمی یا به اصلاح ما قدیمی‌ها «اوسونه» زیادی از مادربزرگ های خودش آموخته بود که برای بچه‌ها تعریف می‌کردند، اکنون هم گاهی اوقات من این قصه‌ها را برای نوه های خود تعریف می‌کنم.

وی ادامه داد: پدربزرگ‌ها هم حافظ می‌خوانند و جوان ترها هم بازی های دسته جمعی مثل گل یا پوچ انجام می‌دادند تا این شب بلند را صبح کنند.

شب چلگی

رومنجانی با بیان اینکه برخی از خانواده‌ها هم بودند که تازه عروس و داماد داشتند و رسم بر این بود که در شب چله خانواده داماد برای عروس هدیه یا به اصطلاح "شب چلَگی" می‌بردند، بیان داشت: این مراسم مخصوص پسرانی است که با دختری نامزد کرده‌اند و دختر هنوز در خانه پدرش است. 

وی اضافه کرد: خانواده داماد هدایای مرسوم از جمله کفش و لباس زمستانی، میوه و شیرینی و سایر...، به شکل‌های زیبا بسته‌ می‌کنند و داخل سینی های بزرگ یا همان مجمع قرار می‌دادند و با خواندن شعر به همراه بزرگان فامیل برای عروس می‌برند. 

این پیرزن اضافه کرد: به علاوه هر خانواده به تناسب بضاعتشان ممکن است یک النگو یا انگشتر طلا هم برای عروسشان در شب چله ببرند که البته این مراسم هنوز هم برگزار می‌شود.

گوشت داغ چله

رومنجانی با اشاره به اینکه یکی دیگر از رسم و رسوم های قدیم مردم بیرجند به خصوص در روستاها این بود که تقریبا همه خانواده‌ها برای تأمین گوشت خود یک یا چند گوسفند را در منزل پروار می‌کردند تا موقع نیاز گوشت آن را مصرف کنند، عنوان داشت: یکی از این گوسفندهای پرواری مخصوص شب چله بود که پس از ذبح، گوشت آن را ریز ریز و در دیگ چدنی سرخ می‌کردند.

وی ادامه داد: وقتی نان‌های محلی را با روغن‌های داغ داخل دیگ گوشت چرب می‌کردند واقعا خوردن داشت، گوشت‌های قورمه نیز با همان نان‌های چرب میل می‌شد.

چله بزرگ و چله کوچک

سید احمد برآبادی مسئول حوزه پژوهش اداره کل میراث فرهنگی خراسان جنوبی نیز به خبرنگار مهر گفت: براساس گاه شماری بومی و قدیمی چله بزرگ زمستان از فردای شب یلدا یعنی از اول دی ماه شروع شده و تا ۴۰ روز (دهم بهمن) ادامه دارد.

وی افزود: «چله خرد یا چله کوچک» از ۱۱ بهمن آغاز شده و در پایان این ماه به پایان می‌رسد.

به گفته وی همانند چله‌های زمستان، سابق در تابستان و ماه‌های تیر و مرداد هم چله‌های تابستان قرار داشته‌اند.

مسئول حوزه پژوهش اداره کل میراث فرهنگی خراسان جنوبی گفت: این گاه شماری براساس طبیعت و آب و هوای ایران تنظیم شده و مورد توجه کشاورزان و دامداران بود.

وی ادامه داد: سابق اهالی خراسان جنوبی هم مانند بقیه مردم به این گاه شماری اهمیت فراوانی داده و تابستان و زمستان واقعی را همین دوچله می‌دانستند.

برآبادی عنوان کرد: در آن زمان ماه اسفند را جزء زمستان به حساب نیاورده و آن را «ماه نوروز» می‌خوانند.

چله بزرگ زمستان از فردای شب یلدا یعنی از اول دی ماه شروع شده و تا ۴۰ روز  ادامه دارد و «چله خرد یا چله کوچک» از ۱۱ بهمن تا آخر این ماه ادامه داردوی گفت: شب چله چون بلندترین و طولانی‌ترین شب سال است از بین شب های دیگر سال متمایز و خاص بوده به این علت که از فردای این روز، روزها بلندتر شده و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شود و همچنین به تدریج تاریکی کاهش و روشنایی و نور افزایش می‌یابد.

 برآبادی ادامه داد: از روزگاران بسیار دور مردم خراسان جنوبی همچون سایر هموطنان این شب را گرامی داشته و به جشن و سرور می‌پردازند.

وی افزود: فامیل و خویشاوندان در این شب به خانه بزرگ‌ترها و بزرگ خاندان رفته و همچنین صاحب خانه از آنان با انواع شیرینی، آجیل و میوه پذیرایی می‌کند.

به گفته برآبادی مخصوصاٌ میوه شب چله بیشتر هندوانه و انار بوده و آجیل های مخصوص شب چله هم بیشتر میوه های خشک شده و محصولات باغی است.

وی بیان داشت: مردم براین عقیده‌اند که اگر در شب چله زمستان هندوانه بخورند از گرما چله تابستان در امان خواهند بود.

وی تصریح کرد: شاهنامه خوانی، حافظ خوانی و برگزاری مراسم و آیین کف زنی از دیگر مراسم شب چله خراسان جنوبی است.

هرچند سال‌هاست که نه تنها برف و باران به عنوان مهم‌ترین نماد زمستان یکی از غایبان یلدا در خراسان جنوبی است بلکه حالا دیگر برپا کردن کرسی ذغالی نیز بر لیست غایبان این شب افزوده شده است.

با وجود اینکه امروز محافل خانوادگی شب چله جای خود را به مراسم دورهمی جوانان داده و گسترش وسایل ارتباطی از جمله موبایل و اینترنت از صفا و صمیمیت شب چله کاسته است اما هنوز هم در بسیاری از مناطق خراسان جنوبی این آیین و رسوم به قوت خود باقی است.