به گزارش خبرنگار مهر، حسن محدثی استاد دانشگاه آزاد اسلامی در نشست «هم اندیشی و نقد و بررسی کتاب خواجه نظام الملک طوسی و تداوم فرهنگی ایران، نگاهی انتقادی به روایت سیدجواد طباطبائی» که به همت پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با همکاری انجمن جامعه شناسی ایران برگزار شد، سخنرانی خود را با عنوان «اندیشه اسطوره ای ایرانی به منزله فرزانگی ایرانی» ارائه کرد و گفت: اولین مورد، نحوه نگارش این کتاب است که در مقایسه با کتاب ابن خلدون بسیار بهتر است. انتظار از این کتاب این بود که یک روال منطقی داشته باشد، تقریبا می توان گفت که هیچ یک از این انتظارات برای من برآورده نشد. یعنی مبانی نظری بحث روشن نشده است و رد کتاب مفاهیم کلیدی وجود دارد که مشخص نشده است که خواننده باید تلاش کند تا آنها را در لابه لای متن دریافت کند و نویسنده آنها را مشخص نکرده است. مثلا مفهوم تدوام فرهنگی یا مفهوم اندیشه سیاسی ایرانشهری از این موارد است که در متن آمده است. یا مفهوم نیروی پایداری ایرانی یا مفهوم فرزانگی ایرانی که هیچ کدام مشخص نشده اند. سوال این است که این چه اثری است آیا اثری محققانه است؟ یا اثری است که می خواهد بحث ایدئولوژیک بکند.
وی در ادامه گفت: از مفاهیم که بگذریم به مبانی نظری اثر می رسیم که متاسفانه هیچ بحثی از مبانی نظری نشده است به نظر من آثار ایشان آثاری فرسایشی است یعنی شما باید نیروی بسیاری صرف کنید تا بتوانید بفهمید که با چه اثری مواجه هستید. لااقل این دو اثر نشان می دهد که ایشان با روش تحقیق آشنا نیست. بنابراین ما ناچاریم جستجوهای شخصی انجام بدهیم. اما آنچیزی که از مطالعه این دو اثر یافتم این بود که محور اصلی این بحث تدوام تاریخ ایران و تدوام فرهنگی ایران است. البته اینها با هم متفاوتند و برای ایشان روشن نیست. بنابراین به نظر می رسدموضع نظری که در این کتاب وجود دارد نظریه تدوام فرهنگی ایران است. طبیعتا چون درباره مبانی نظری بحث نشده است نمی شود گفت چه کسانی به تدوام فرهنگی قائل هستند.
محدثی افزود: به نظرم در این اثر نظریه های دیگران عنوان شده و به نام خوشان آنها را نوشته اند. مثلا نظریات ریچارد فرای در این اثر بسیار به چشم می خورد و نظریه تدوام فرهنگی ایران از نظریات ایشان است که مبنای نظری بحث آقای طباطبایی قرار گرفته است. لااقل انتظار می رفت که نویسنده به صاحبان این نظریه اشاره می کرد. این چیزی است که من به آن انتحال نظری می گویم. انتظار دیگر درباره یک کار محققانه این است که به آثار دیگر درباره آن تحقیق اشاره شود. نکته دیگر مهم این است که یک پیش فرض در افکار آقای طباطبایی وجود دارد که به نظرم اندیشه گرایی است. به این معنا که گویی افکار هستند که تاریخ را می سازند و عمل و عملکرد انسان ها تابع اندیشه ها هستند در بخش های مختلف کتاب این اندیشه را می بینیم.
این استاد دانشگاه ادامه داد: ما به عنوان جامعه شناس با این نگاه ایده آلیستی به تاریخ مشکل داریم اگر خیلی به آن تخفیف بدهیم قائل به تعامل بین آنها هستیم. لذا از این منظر نمی توانیم بپذیریم که اندیشه ها روند و کنش انسان ها را تعیین می کنند و با همین نگاه هم ایشان به خواجه نظام الملک پرداخته است. این پیش فرض سبب شده است که ایشان با یک معضل مواجه شود. یعنی با کنش بین عمل و نظریه مواجه شده است. ایشان در جای جای اثرش می گوید که خواجه یک نظریه پرداز بزرگ است و این نظریه راهنمای عمل برای حکومت بوده است که این یک ناهمسازی بوجود می آورد، یعنی عمل و نظر خواجه نظام ناهمساز است.
وی با بیان اینکه اندیشه‌گرایی در این کتاب سیدجواد طباطبایی محسوس است یادآور شد: گویی از نگاه طباطبایی افکار هستند که تاریخ را می‌سازند و تاریخ از اندیشه‌ها پیروی می‌کند و اندیشه‌ها، تمدن را می‌سازند این در حالی است که ما به‌عنوان یک جامعه‌شناس اساساً با این نگاه ایده‌آلیستی به تاریخ مشکل داریم و معتقدیم تعامل دوسویه بین اندیشه و تاریخ وجود دارد و قائل به تعین نسبی اندیشه هستیم. به‌هرحال طباطبایی با این نگاه به کتاب سیاست‌نامه خواجه نظام‌الملک پرداخته است.
محدثی نتیجه این رویکرد طباطبایی را تنش بین عمل و نظریه در متن کتاب دانست و گفت: در بخش‌های مختلف کتاب بیان می‌شود که خواجه نظام‌الملک نظریه‌پرداز بزرگی است که نظریه‌ای برای حیات نظام سیاسی تدوین کرده در حالی که خود طباطبایی در نهایت در توجیه ناهمسازی بین عمل و نظر خواجه می‌ماند.
وی ادامه داد: طباطبایی می‌گوید کتاب سیاست‌نامه وقتی منتشر شده که خواجه نظام‌الملک دیگر زندگی نمی‌کرده و حتی ملکشاه هم به قول خود خواجه فرمان الهی را اطاعت کرده و مرده است پس باز با این تناقض جدی روبه‌رو می‌شویم که اگر نظریه خواجه‌نظام مبنای اداره سرزمین بوده باید از قبل در اختیار شاه قرار می‌گرفته است با این وجود باید اذعان داشت که کتاب سیاست‌نامه اثر بسیار جذابی است هرچند که خواجه نظام نمی‌تواند الگوی مناسبی برای من باشد.
وی افزود: وقتی از نظم اجتماعی سیاسی صحبت می کنیم برمبناهایی استوار است. در گذشته نظم اجتماعی مبتنی بر این بود که پادشاه جانشین خدا در روی زمین است و این خاص ایرانیان نیست. درجوامع مختلف یک مبنای تصوری برای نظم اجتماعی قائل هستند در عصر مدرن، مبنای تصوری این است که پیوند قدسی قطع می شود و می گویند که این پیوند را با عقلمان ایجاد می کنیم اما در عصر گذشته، پیوند قدسی و فره ایزدی این را ایجاد می کرد که این ریشه اسطوره ای دارد. یعنی بین وضع موجود و امر متعالی یک پیوندی برقرار می شود بنابراین آن چیزی که طباطبایی به عنوان فرزانگی در ایران مطرح می کند در واقع همان بازپرداخت تفکر اسطوره ای است که اختصاصی به ایرانیان نداشته است و این ایده در عصری که تفکر اسطوره ای حاکم بوده ایده مسلط بوده است.
محدثی در ادامه یادآور شد: در این اثر مانند اثرهای دیگر طباطبایی ادعاهای بسیاری مطرح شده است که در حد ادعا باقی مانده اند و ذکر شواهدی برای آنها نیامده است. به نظرم یکی از خصوصیات ایشان مرعوب کنندگی است. درصورتیکه وقتی آثار محققان برجسته را می خوانیم نویسنده بسیار فروتنانه سخن می گوید و به ضعف های خودش اشاره می کند و برای مخاطب اثر رعب برانگیزی نیست. آنچیزی که در این اثر حاکم است یعنی تفکر اسطوره ای فره ایزدی در ایران باستان، به یک تفکر افسانه ای تبدیل شده است. طباطبایی این را به عنوان بنیاد اندیشه سیاسی ایرانی در نظر گرفته که خواجه آن را بازخوانی کرده است. در صورتیکه به نظرم روح خواجه از آن بی خبر است و به نظرم اثر طباطبایی یک اثر ایدئولوژیک تا علمی است.
این نویسنده و پژوهشگر در بخش دیگری از سخنانش با بیان اینکه مولفه اندیشه ایرانی در کتاب سیاست‌نامه دیده نمی‌شود اظهار کرد: خواجه نظام فقط از شاهان عجم داستان‌پردازی می‌کند اما طباطبایی به دنبال این است که از متن سیاست‌نامه تفسیر دلبخواهانه داشته باشد. با این نگاه در کتاب سیاست‌نامه چیزی از اندیشه ایرانی دیده نمی‌شود.
نظر شما