به گزارش خبرگزاری مهر، نشست هشتم از سلسله نشست های نظریه پردازی در قلمرو علوم انسانی اسلامی با موضوع روشهای تحقیق در اقتصاد اسلامی با حضور آیت الله حسن آقانظری، حسن سبحانی، حسین عیوضلو و محمدعلی متفکر آزاد روز گذشته ۱۰ تیرماه در موسسه علوم انسانی اسلامی صدرا برگزار شد.
حسین عیوضلو عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) در این نشست گفت: روش شناسی به بیان مفاهیم، نظریات و اصول مبنایی استدلال می پردازد. در دیدگاه اسلامی روش شناسی اقتصاد اسلامی تنها انگیزه طبیعی انسان خودخواهی نیست و پیشرفت مادی هدف غایی جوامع اسلامی هم نیست.
وی با اشاره به ساختارهای روش شناسی افزود: در این ساختارها جایگاه عقل کاملا پذیرفته شده است. نظریه باید بر مبنای عقلانی و بر اساس شواهد تجربی سنجیده شود و ساختارهای نظری روش شناسی نسبت به مکاتب فکری ارزشی، خنثی است. خصوصیت ارزش خنثایی باعث می شود که هر مکتب فکری را بتوان با استفاده از ساختارهای نظری روش شناسی تطبیق داد.
عیوضلو با اشاره به بهره گیری از روش لاکاتوشی در ارائه روش تحقیق در اقتصاد اسلامی گفت: بر اساس روش شناسی لاکاتوشی ساختار نظریه از هسته سخت و کمربند حفاظتی و توان راهبردی برخوردار است. روش شناسی اقتصاد اسلامی با روش ها و ساختارهای تحلیلی اقتصاد متعارف، رابطه عموم و خصوص من وجه دارد و من به دلیل جامعیت روش لاکاتوشی از آن استفاده کردم.
این استاد دانشگاه ادامه داد: در الگوی پیشنهادی لاکاتوشی بر خلاف نگرش اثبات گرایی و ابطال گرایی که واحد دستاورد علمی را یک فرضیه منفرد قلمداد می کردند، نظریه های علمی در قالب ساختاری از مجموعه فرضیه های مرتبط به هم به تصویر کشیده شده است که اجزای این ساختار را هسته و کمربند محافظ تشکیل می دهند.
عیوضلو یادآور شد: هسته سخت شامل مفروضات اساسی غیرقابل ابطال است و کمربند محافظ شامل فرضیه های صریح، گزاره های مشاهداتی و مفروضاتی می شود که در توصیف شرایط اولیه نهفته اند.
وی در ادامه گفت: مراحل منطقی نظریه پردازی اقتصادی اسلامی بر اساس روش شناسی لاکاتوشی عبارتند از: سازگاری با هسته سخت اقتصاد اسلامی، ساختار منطقی و انسجام نظریه و امکان پذیری تجزیه و تحلیل و نقد آن و همچنین آزمون نظریه و روش های اصلاح و بازسازی آن.
وی اضافه کرد: ارائه فرضیه به همراه رعایت اصول و موازین روش شناسی است. آزاد اندیشی در حوزه نظریه پردازی به معنی انعطاف پذیری در اصول اسلامی نیست و در میان نظریه پردازان اسلامی در قالب عباراتی نظیر ثابت و متغیر یا حوزه عزیمت و حوزه رخصت بیان گردیده است.
اقتصاد اسلامی ریشه در حقایق قرآنی و تعالیم وحیانی دارد
عیوضلو اظهار کرد: هسته سخت نظریه های حاکم ادر اقتصاد اسلامی از مکتب و جهان بینی اسلام تبعیت می کند و مفاهیم کیفی و کاربردی آن با تبدیل معیارها و موازین اسلامی به شاخص های کمی و عملیاتی ساده سازی می شوند. در عین حال اقتصاد اسلامی از قوانین اثباتی که ریشه در حقایق قرآنی و تعالیم وحیانی دارند، برخوردار است و با تکیه بر این مفاهیم و حقایق، علم اقتصاد اسلامی شکل می گیرد.
این استاد دانشگاه در بیان مراحل و طراحی نظام مالی اسلامی گفت: اصول بنیادی شامل اصول تکوینی و اصول تشریعی برگرفته از قرآن و سنت. تعیین قواعد عام و معیارهای اساسی. سیاست های راهبردی مناسب برای اجرایی سازی اصول و قواعد. تعیین فرآیندها و ساز و کارهای اجرایی. تعیین قواعد حقوقی و دستورالعمل ها و روش های نظارت فرآیندی.
وی در پایان سخنانش گفت: روش شناسی لاکاتوشی با روش شناسی موجود تطبیق دارد و هسته سخت و کمربند حفاظتی ساختار ما غیرقابل ابطال است. ضمن اینکه بخش اعتباری و اسمی و حقیقی اقتصاد باید با یکدیگر هماهنگ باشند.
در ادامه این نشست حسن سبحانی استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه متدلوژی های مشخص در مباحث اقتصاد اسلامی وجود دارد، گفت: تحقیق به طور منطقی باید به افراد کمک کند که به باطن پدیده دست یابند زیرا باطن پدیده ها باید مورد بررسی قرار گیرد.
وی افزود: من آخرین مقاله هایی که درباره اقتصاد اسلامی به نگارش درآمده اند را بررسی کرده ام و با مشاهده آنها متوجه شدم که موضوعات متنوعی برای تحقیق ارائه شده اند که به نحوی در آن از اقتصاد اسلامی صحبت شده است. با مشاهده طبقه بندی از اقتصاد اسلامی در گذر زمان متوجه می شویم که سمت و سوی ما در نوشتن مطالب و موضوعات ثابت مانده است.
سبحانی با اشاره به چهار رویکرد در مطالعات اقتصاد اسلامی گفت: رویکرد فقهی، رویکرد نئوکلاسیک، رویکرد تلفیقی و رویکرد سیستمی، چهار رویکرد موجود در مطالعات اقتصاد اسلامی را تشکیل می دهند.
وی در ادامه گفت: در رویکرد فقهی عمدتا اسلام شناسانی که تاثیراتی در اقتصاد نداشتند به این حوزه پرداختند و تلاش کردند که موضوع و مساله های مورد ابتلا توسط مردم مسلمان در گذشته را که در زمان حال هم متناسب با مسائل جدید وجود داشتند را حل کنند و نام آن را اقتصاد اسلامی گذاشتند. به عقیده من عده ای رویکرد مغایر اسلام نبودن را در این پاسخ ها دنبال می کردند و عده ای دیگر هم رویکرد مطابق اسلام بودن را.
سبحانی اضافه کرد: اگر اقتصاد اسلامی مطابق اسلام باشد مطابق چه تلقی از مقام اسلام خواهد بود؟ اسلام مقام معظم رهبری، اسلام شورای نگهبان و یا اسلام مراجع؟ بسیاری از احکام اسلامی که وجود دارند و فقها از آنها حکم استنباط می‌کردند، تقریبا ناظر به بسیاری از شرایط اقتصادی و اجتماعی زمان بیان حکم بوده و شاید در دوره های دیگر موضوعیت نداشته اند.
این استاد دانشگاه تهران گفت: برای فهم روایت و احادیث از سوی فقها در قرون مختلف، اگر فرد خود را در زمان شان نزول روایت قرار ندهد، تلقی از آن مفهوم با قرار دادن در زمان شان نزول آن روایت متفاوت خواهد بود.
سبحانی با طرح این سوال که اقتصاد اسلامی کدام فهم از اسلام است، ادامه داد: در دوران حاضر کثرت مسائل و معضل موضوع شناسی وجود دارد. نظام فقهی باید بیندیشد که قید اسلامی از کدام خواستگاه فکری و جمعی خارج می شود.
وی در تشریح رویکرد نئوکلاسیک افزود: بعضی از علاقمندان به اسلام که عمدتا اقتصاددان هستند، دستگاه نئوکلاسیک را دستگاه کارآمد می دانند که مفاهیم دین را در این دستگاه می توان به کار گرفت. این رویکرد را به سختی می توان در محدوده اقتصاد اسلامی جای داد. اگر موضوع اقتصاد اسلامی مفاهیم دینی در دستگاه نئوکلاسیک تحلیل شود، روشی را برای فهم دستگاه ارائه می کند.
این نماینده سابق مجلس شورای اسلامی با اشاره به رویکرد تلفیقی افزود: علمایی که بعد از انقلاب به مباحث اقتصادی وارد شدند، برخی از مفروضات اقتصاد نئوکلاسیک را تغییر دادند اما با همان روش تحقیق کردند. روش کار در این مجموعه همان روش منطقی نئوکلاسیک است.
وی در معرفی رویکرد سیستمی گفت: این رویکرد به دنبال کشف و احداث سیستم اقتصادی است و به عقیده من این مطالعه بیشترین نیاز جامعه اسلامی است زیرا در این رویکرد ما به لحاظ روشی از روش های قیاسی و استقرایی تا حد زیادی فاصله می گیریم. روشهای علمی تجربی که در چند سال اخیر تکمیل شدن جایگزین روش های کل نگر شده است.
این استاد دانشگاه گفت: در رویکرد سیستمی اجزای پدیده را با هم درنظر می گیرد تا کل به ایده تبدیل شود اما تا ما پدیده ای را به صورت سیستمی مطالعه نکنیم، انتظاراتی که دین از اقتصاد دارد، برآورده نمی شود. من روش های علمی را رد نمی کنم اما روش سیستمی به ما می گوید مجموعه روابط چگونه هستند و پاسخ سوالات ما را می دهد.
اجرای احکام دینی در مسلمانان نسبی است
سبحانی گفت: اجرای احکام دینی در مسلمانان نسبی است و به هر نسبتی که هر جامعه ای احکام دینی را اعمال می کند به همان نسبت اقتصاد از احکام اسلامی تاثیر گرفته است. بنابراین اقتصاد معطوف به عملیاتی شده قرآن و سنت در درجات مختلف جامعه است. بر اساس سنت های الهی اگر جامعه ابزارها را فراهم کند به آن نقطه مطلوب خواهیم رسید.
وی در پایان سخنانش گفت: به عقیده من اگر در مراحل رشد اقتصادی موازین دینی وجود داشته باشد، یک روی سکه محسوب می شود که در پشت دیگر آن عدالت قرار دارد و اجرای کامل احکام در جامعه عادل مقدور می شود.
نظر شما