باید سنت نبوی را مبنا قرار داد تا اعتدال رفتاری و عملی ایجاد شود

به گزارش خبرنگار مهر، همایش نقش اندیشه های فلسفی در گفت‌وگوهای فرهنگی ایران و جهان عرب، چهارشنبه و پنج شنبه دوم و سوم اسفندماه با همکاری رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در بیت الحکمه شهر بغداد برگزار شد. مرتضی یوسفی‌راد استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به ارائه مقاله خود با عنوان ظرفیت­های عقل عملی در گفت و گوهای فرهنگی ایران و جهان عرب پرداخت که در ادامه از نظر شما می گذرد:

ایران و کشورهای عربی از جهات جغرافیایی و فرهنگی و قومی و نژادی متکثرند و مادامی که این کثرت­ها خردمندانه مدیریت نشوند به جهت متکثر و مختلف بودنشان در منافع، استعداد و قابلیت دارند که به تعارض و تشنج و جنگ و خونریزی تبدیل گردند اما اگر خردمندانه مدیریت شوند اختلافات و تعارض ­ها کنار رفته و کثرت­ها و تفاوت­ها هم افزا شده و به همگرایی و همزیستی تبدیل می ­شود و توانمندی ­ها و ظرفیت ­ها طرفین جهت دست یابی به اهداف بالا می­ رود.

از این رو ادعا آن است که عقل عملی که در فضای اسلامی بر پایه حکمت و شریعت قرار گرفته است، مادامی که به دور از تعصبات باشد کارویژه­های ادراکی و خصوصا تدبیری و تجویزی آن ظرفیت­های همگرایانه و وحدت بخش را میان ایران و کشورهای عربی بر اساس مشترکات مبنایی (دینی و اسلامی و فرهنگی و تاریخی) تولید می­ کند. از این رو ابتدا اشاره ­ای به جایگاه عقل و گفت‌وگو در آموزه ­های دینی شده سپس به چیستی و کارویژه‌های ادراکی و تدبیری و تجویزی عقل عملی پرداخته و در ادامه بر محیط بیرون یعنی گفتگوهای فرهنگی میان ایران و جهان عرب تطبیق داده می­شود و در آخر به موانع و آفات و آسیب­های جهت شناسایی و تدبیر در رفع آنها پرداخته می­شود.

1- جایگاه عقل و گفتگو در آموزه ­های دینی

آیات متعددی در قرآن به انسان تفکر و تعقل از  محیط اطراف خود را توصیه می­ کند تا با چشم گشوده حقایق عالم هستی را به درستی فهم نموده و از آنچه حقیقت ندارد دوری نماید (روم/ 5). در نگاه قرآنی اهل خرد و اهل تفکر مورد تمجید قرار گرفته­ اند به طوری که آن در کنار ذکر و یاد خدا آمده است (آل عمران/ 191). در مقابل قرآن به مذمت کسانی برمی ­آید که اهل تعقل و تفکر نیستند و زندگی را بر پایه احساسات و عواطف بدون سنجش عقل و سنجش منافع و مضار و بر پایه تعصبات یا کینه ­ها می­ دانند. اینان به جای رشد و پیشرفت مایه عقب ماندگی می­ شوند.

تأکید آموزه­ های دینی همواره بر این است که مسلمانان در روابط خود با یکدیگر با تدبیر عمل کنند و از عقل بهره گیرند تا جایی که عقل در مقام پیامبر درونی هر انسانی معرفی شده است. چنین توجهی نشان از آن است که دین اسلام بیش از ادیان دیگر به عقل و کاربری آن در زندگی توجه نموده است تا مسلمین از رفتارهای احساسی اجتناب کنند و افراط و تفریط­ ها را بشناسند و آنها را از خود واگذارند. دین اسلام بر امر گفتگوی سازنده و هدفمند بیش از همه اصرار و تأکید می­ ورزد و کاربرد خشونت را تجویز نمی کند مگر در شرائطی خاص. در عین حال که برای دامنه موضوعاتِ گفتگو محدودیتی قائل نیست.

2- کارویژه­ های ادراکی و معرفتی عقل عملی

در معرفت شناسی فلسفی عقل عملی توانایی دارد امور واقعیِ عینیِ خارجی و جزیی و زمان­مند را درک کند و از وجود و عدم وجود، از خیریت و عدم خیریت آنها، از مصالح و منافع و ضرر و زیان­ها و ملاکات برتری­ها و مضرات آنها اطلاع یابد. از جمله اموری را که می­ تواند درک کند حُسن و خیریت گفتگو است از آن جهت که گفتگو می‌تواند تضادها و تعارضات را رفع کند و منافع و زبان مشترک افراد و جامعه و ملت­ها و اقوام مختلف را تثبیت نماید تا وحدت جامعه را در پی داشته باشد. از طرفی چون زبان مشترک را می­ فهد در این صورت تفکر و فرهنگ مشترک ملت­ها و جوامع را درک می­ کند.

 در فضای گفتگویی کثرت­ها مانند تفاوت­های فرهنگی، قومی، سرزمینی، مذهبی و زبانی موضوعیت داشته و  دیده می­شوند و دیگر متغیرهایِ واگرای ژئوپلیتیکی و غیر آن مثل رقابت­های ناسالم و غیر معقول سیاسی و سرزمینی شرّ و ناپسند و نامطلوب تلقی می­ گردند و شأن تجویزیِ عقل آنها را تجویز نمی ­کند.

3-کارویژه تدبیری و تجویزی عقل عملی

به نظر فلاسفه اسلامی عقل عملی همراه با ادراک امور واقعی عینی خارجیِ متکثر، بر پایه مبانی معرفت شناسانه و اهداف برخاسته از آنها توانایی دارد ابتدا درکی از وحدت و اشتراک امور متکثر داشته و سپس حول وحدت و اشتراک، آنها را جمع بلکه تجمیع و ترکیب نموده و از تجمیع و ترکیب آنها هویت و تشخصی دیگر با آثار و نتایج متفاوت از حالت فردی برای آنها اعتبار و ایجاد نماید و در نهایت به تجویز اقتضائات و لوازم هویت و تشخص جدید و برآوردن آنها بر می­ آید.

بنابراین حیثیت تدبیری و تجویزی عقل عملی: 1. در جلوگیری از تفرقه و تشتت و کثرت ­ها به عنوان انحراف از تعادل و از مصالح و منافع، 2. در ایجاد حساسیت نسبت به منافع خود، و 3. ایجاد تعادل میان کثرت­ها و  تشتت­ها نقش آفرینی می­ کند.

3/1:ویژگی­های عقل عملی

- عقل عملی مشکلات زندگی مدنی را می­بیند و جهت رفعشان چاره اندیشیدی می­نماید.

- عقل عملی به جای پذیرش تک عقلی شدن و وحدت انگاری محض، کثرت­ها و تفاوت­ها و اختلافات را هم می­ بیند و با توجه به آنها تجویز می­ کند. از این رو عطف به همزیستی و همکاری دارد.

- آنچه موجب می­شود در جهان خارج و حوزۀ عینیات به حسن معاش بیانجامد و تعاون و همکاری و همیاری و همبستگی انسان­ها را در برداشته باشد حکومت عقل است و آن است که بیشترین سود را برای بشر به ارمغان می­آورد. اینکه غرب و در رأس آن امریکا به شدت به مخالفت با هسته­ ای شدن ایران برمی ­آید به خاطر آن است که نمی­ خواهد عقل عملی که عقل  محاسبه­ گر و سودانگار است نزد کارگزاران و حاکمان فعال شود.

4-عقل عملی؛ ظرفیت­های گفت و گویی مشترک ایران و جهان عرب

ایران و کشورهای عربی از جهات مختلفی متعدد و متکثر و متفاوت می ­باشند اما با توجه به مشترکات فرهنگی ـ مذهبی و تاریخی و جغرافیایی می­ توان با ابزار گفتگو منافع مشترک را شناسایی و سپس آنها را تجمیع و هدفمند نموده تا با تجمیع و ترکیب میان آنها تشخص و هویتی جدید یابند و با عقل جمعی سامان دهنده و هدایت کننده ابتدا منافع و مضار خود را خوب تشخیص داده و در ادامه تدابیر بعدی جهت حفظ و دوام و کارآمد سازی آنها صورت گیرد تا حاصل آن همبستگی و تعامل و در نهایت یکپارچگی ایران و جهان عرب را در پی داشته باشد. از این رو باید بیش از پیش خردورزی از منافع و مصالح جهان اسلام مورد بحث قرار گیرد و با گفتگوهای فرهنگی، عقلانیت متناسب تولید شود و از تفسیر­های ستیزه­جویانه و انحصار طلبانه تکفیری خودداری گردد.

4/1:راه حل­های (ایجابی) تدبیری و تجویزی عقل عملی

- باید میان ایران و کشورهای عربی به ایجاد فهم مشترک از شناخت موانع، چالش­ها، راه حل­ها و اهداف برآمد.

- از مهم­ترین نتایج کارکرد عقل عملی در میان ایرانیان و کشورهای عربی به ­ویژه میان نخبگان آنها تولید عقلانیت برخاسته از حکمت و شریعت است. از مهم­ترین آثار عقلانیت در جامعه برقراری صلح و آرامش است و صلح و آرامش به سود ملت­های مسلمان ایران و کشورهای عربی می ­باشد و باید به شدت از رفتارهای ناسازگار با چنین عقلانیتی پرهیز نمود.

- باید احترام متقابل را حاکم بر فضای گفتگوها نمود تا گفتگوها ضمانت بقا و استمرار پیدا نماید.

- باید با به کارگیری عقل محاسبه ­گرانه گفتگوها هدف گذاری شود تا نتایج عملی در برداشته باشد.

-باید از طریق نقش آفرینی نخبگان فرهنگی در سیاست­های دولت­ها صلح و آشتی را بر روابط آنها حاکم گرداند تا با تقویت گفتگوها روابط مبتنی بر تأمین منافع همه کشورهای مورد گفتگو جایگزین گردد.

- باید سنت نبوی و سیره ائمه اطهار(ع) را هم در روش گفتگو  و هم در هدف­ گذاری مبنا قرار داد تا تعقل و اعتدال رفتاری و عملی متجلی گردد.

- باید طرفین گفتگو یکدیگر را به مثابه استراتژی نگاه کنند نه تاکتیک.

- باید نگاه به آینده را به عنوان یک راهبرد حاکم بر گفتگوها نمود تا هدف­مند جلو رفته و از میل به گذشته جلوگیری نمود.

4/2:راه حل­های (سلبی) تدبیری و تجویزی عقل عملی

بر طبق خردورزی تدبیری عقل عملی در گفتگوهای ایران و جهان عرب در نیل به اهداف مورد نظر ابتدا باید ضعف­ها و نارسایی­ها و آفات و تهدیدات شناسایی شده، در ادامه به راه مقابله با آنها اندیشیده شود. بنابراین خردورزی عقل عملی در دو سطح رفع و دفع انحرافات و ایجاد همگرایی و ارائه مصادیق آن می ­باشد.

- باید به شدت مانع بروز هرگونه خشونت و جنگ افروزی میان دولت­های مسلمان شد؛ زیرا به حکم عقل جنگ و خشونت مایه بی­ثباتی و تنش اجتماعی می­شود و تخریب ­ها و هزینه­ های زیادی در ابعاد مختلف جامعه برای ملت­های درگیر جنگ و برای بشریت در بردارد و جامعه و بشریت را از مسیر توسعه خود باز می­ دارد.

- باید صورت­های قومی و تعصبات نژادی مانند ناسیونالیسم افراطی تحت عنوان پان ایرانیسم و پان عربیسم که راه را برای خردورزی از تعاملات فرهنگی تنگ می­ کنند و جهل و ناتوانی که دائم خشونت خلق می ­کنند را از سر راه برداشت تا گفتگوها جایگزین شود و نتایج عملی مثبت بار آورند.

 - باید اختلافات مذهبی را در کیفیت تعاملات و ارتباطات و گفتگوهای فرهنگی کنار گذاشت و به جای آن اشترکات را برجسته نمود و بر پایه آنها ظرفیت­های بهره­وری را شناسایی و شکوفا ساخت.