نگاهی به کتاب آیین‌ها و نمادهای تشرف

به گزارش خبرنگار مهر، یادداشت پیش رو به قلم جبار رحمانی، مروری بر کتاب «آیین‌ها و نمادهای تشرف» تالیف میرچا الیاده با ترجمه مانی صالحی علامه است.

در هر جامعه و هر جماعت منسجمی، هسته مرکزی‌ای از باورها و عقاید و حتی رازهای کلیدی وجود دارد که قرار نیست عمومی باشند و آدم‌ها برای رسیدن به نقطه‌ای که بتوانند آن رازهای بنیادین و مرکزی جامعه یا جماعت‌شان را درک کنند، باید آزمون‌های سختی را بگذرانند یا شایستگی‌های کیفی خاصی را نشان بدهند تا شأن و لیاقت مواجهه با آن رازها را پیدا کنند. به عبارت دیگر باید از آزمون‌ها و آیین‌های دشوار تشرف و رازآموزی سر برآروند. این موضوع در تاریخ فرهنگ‌های انسانی و در علم انسان‌شناسی و دین پژوهشی ذیل آیین‌های تشرف و رازآموزی نامیده شده است. تشرف یا رازآموزی در جهان سنتی مجموعه‌ای از مراسم و مناسک و آموزش‌های شفاهی است که هدف‌شان ایجاد تغییر و تحولی قاطع و تعیین کننده در وضعیت دینی و اجتماعی و فرهنگی آن فردی است که رازآموخته یا مشرف می‌شود. به تعبیر فلسفی، رازآموزی و تشرف معادل است با تغییری اساسی در وضعیت وجودی شخص.

کتاب آیین‌ها و نمادهای تشرف، اثر میرچا الیاده با ترجمه مانی صالحی علامه، در راستای شناخت این نوع آیین‌ها در تاریخ فرهنگی و مذهبی بشری است. میرچا الیاده یکی از بزرگ‌ترین دین پژوهان معاصر بوده که تلاش دارد دین و امر دینی و آیینی را در هسته بنیادین مقدس خودش بفهمد، بی آنکه آن را به امور جانبی و فرعی فروبکاهد. برای الیاده، انسان حیوانی دین‌ورز است، به همین دلیل دین‌ورزی و کنش‌های دینی و مواجهه انسان با امر قدسی را صرفا یک امر تابع سایر وجوه زندگی فرهنگی و روانی نمی‌داند، بلکه اصولا در جهان سنتی، انسان همیشه با سطح دیگری از جهان، یعنی عالم ماورا و مقدس سروکار دارد، به گونه‌ای که برای این نوع انسان، لزوما جهان مادی مبنا نیست، بلکه جهان مادی و جهان ماورایی درهم و توام است، طبیعت، لزوما امر غیرقدسی یا عرفی محض نیست، بلکه طبیعت در بطن خودش امری قدسی و امتدادی از امر قدسی است. به همین دلیل هسته بنیادین واقعیت، امر مقدس است.

الیاده در این کتاب سعی می‌کند یکی از مهم‌ترین آیین‌های استقرار این نوع جهان بینی که هسته اولیه ادیان پیچیده هم بوده را نشان بدهد و برای اینکار آیین تشرف را مورد بررسی و تحلیل قرار می‌دهد. کتاب از یک مقدمه و شش فصل و یک سخن آخر تشکیل شده است. مولف تلاش کرده از اشکال اولیه و ساده‌تر آیین‌های تشرف شروع کند، تا به اشکال  پیچیده‌تر آن در جهان متاخر نیز برسد. مهمترین مصداق این نوع آیین‌ها در جهان سنت، آیین‌های بلوغ است، آیین‌هایی که همزمان بلوغ جسمی و بلوغ روحی فرد را ایجاد می‌کند، گویی بلوغ جسمی و خروج از دنیای خام کودکی، همراه است با بلوغ معنوی و قدسی و ورود به جهان پیچیده ماورا. به همین سبب بلوغ همزمان دلالتی قدسی و بیولوژیک دارد. هرچند الیاده در کتابش بر آیین‌های بلوغ در جهان مردانه و آیین‌های ورود به مردانگی تاکید می‌کند، و اشاره بسیار اندک و مختصری به آیین‌های بلوغ زنانه دارد، اما این مساله بیش از آنکه به معنای فقدان قطعی آیین‌های بلوغ زنانه باشد، ناشی از آنست که گردآورندگان داده‌های مردم‌نگاری عموما مردان بوده‌اند و از آیین‌های بلوغ زنانه اطلاعات بسیار اندکی وجود داشته است.

هسته بنیادی محتوا و پیامدهای آیین‌های تشرف عبارتند از کسب نوعی ادراک و رازآموزی شهودی به باورهای بنیادین آن فرهنگ، پذیرش موقعیت و مسئولیت اجتماعی جدید برای فرد (تبدیل شدن به یک فرد بالغ در جامعه)، انتقال بینش اساطیری آن قوم و باورهای مقدس به اینکه خدایان نخستین چه کرده‌اند و ما باید چگونه باشیم و درنهایت، تحول روحی و معنوی خود فرد بواسطه مواجهه با اساطیر و اجرای آنها در طی آیین تشرف.

آیین‌های تشرف هم در شکل بسیار ابتدایی آن درجوامع موسوم به جوامع بدوی و در شکل بسیار پیچیده‌تر آن در جوامع متاخر مثلا در جوامع سری مانند فراماسونری‌ها یا حتی هسته‌های سخت قدرت‌های سیاسی مذهبی، از سه مرحله کلیدی تشکیل شده است: جدایی از جهان اجتماعی اولیه که به نوعی با تعابیر کودکی و موقعیت طبیعی از آن یاد می‌شود، مرحله میانی که حاوی آیین‌های سخت و دردها و رنج‌ها به نشانه مرگ نمادین از موقعیت قبلی بوده و مرحله نهایی، تولد مجدد در قامت موجودی جدید و تعالی یافته. به همین سبب آیین‌های تشرف در اصل به معنی پایان انسان طبیعی و غریزی  و تولد انسان فرهنگی، اجتماعی و دینی هستند.

اصولا در جوامع می‌توان سه دسته کلی از آیین‌های تشرف را بازشناسی کرد: ۱- مراسم و آیین‌های تشرف دسته جمعی، مثلا آیین‌های بلوغ برای نوجوانان کل یک قبیله یا خاندان و ...، ۲- آیین‌های تشرف به انجمن‌های سری و مخفی که گاه تک جنسیتی یا گاه مختلط هستند، ۳- آیین‌های تشرف فردی که معمولا در سنت‌های مذهبی عرفانی و شمنی می‌توان آن را دنبال کرد. این سه دسته آیین برای ایجاد تحولی کیفی و ارتقای معنوی در رازآموزان و نوآموزان هستند.

همانطور که گفته شد در این آیین‌ها، مهم‌ترین عنصر نمادپردازی مرگ است. مرگی که به معنای کندن از موقعیت قبلی و تولدی جدید و متعالی است. اما این تولد دوباره متعالی مستلزم اجرای آیین‌های سخت و مواجهه‌های معنوی دشوار باباروهای بنیادین قوم است. گویی آیین تشرف به معنای اجرای دوباره داستان خلقت است، اما نه لزوما خلقت جهان، بلکه خلقت جهان فرهنگی و سنت‌ها و نهاد. به همین دلیل در بطن آیین‌های تشرف، صرفا تحول کیفی فرد نیست، بلکه اقتدار نهادهای اجتماعی و مذهبی و مهم‌تر از همه سنت‌های اساطیری و قدسی یک جامعه است. به همین دلیل از خلال تجربیات آیینی، نوآموز صرفا به تکرار داستانی خلقت اولیه نمی‌پردازد، بلکه علاوه بر تکرار خلقت متعالی انسان ( برای خروج از جهان کودکی و ورود به جهان انسانی و مذهبی)، به او چگونه بودن و الگوهای انگیزشی و بینشی خاصی برای تعیین مسیر فرد مشرف شده در جامعه و جهان پیرامونی می دهد. تشرف همزمان حاوی تعریف هستی و تعریف چگونه بودن برای افراد است. به همین دلیل آیین‌های تشرف، قبل از همه دورنمایه‌ای مذهبی دارند زیرا مواجهه شهودی با این آیین‌ها و قدرت مورد انتظار از آنها برای متحول کردن فرد، صرفا در بستری از باورهای مذهبی امکان‌پذیر است.

کتاب شرحی است از این تحول کیفی و معنوی در انسان بواسطه آیین‌های تشرف که به طور خیلی خاص آیین بلوغ و در فصول نهایی به انجمن‌های سری درجهان جدید و الگوهای کهن آیین‌های تشرف در آنها پرداخته است. این کتاب به خوبی نشان می‌دهد جهان انسان سنتی در آیین‌های بلوغ و بالاخص از خلال ختنه آیینی، تحولی عمیق و بنیادین در ادراک فرد از بیولوژی، یعنی جنسیت و حتی غریزه جنسی، از خوراک، از درک محیط و اجتماع خودی و .... را بدست می‌آورد. آیین‌های تشرف در شکل بنیادین خودش، ما را انسانی می‌کند که جامعه آن را می‌پذیرد. هرچه ما در سلسله مراتب آیین‌های تشرف بالاتر برویم، و مراحل دشوارتری را طی کنیم، به هسته‌های عمیق‌تر و پنهان‌تر فرهنگ می‌توانیم دست پیدا کنیم، اما نکته اصلی در این آیین‌ها آنست که رازهای اساسی فرهنگ، نباید بیهوده در درسترس همه قرار بگیرند، زیرا قبل از هرچیز بنیان‌های فرهنگ سست خواهند شد.

آیین‌های تشرف مکانیسمی است که حرمت‌های بنیادین فرهنگ و اساطیر مرکزی آن برساخت شده و جامعه می‌تواند عضو بالغ خودش را برای تداوم خلاقانه‌اش داشته باشد، حال این جامعه یک جامعه بدوی در قبایل استرالیا باشد، یا یک انجمن سری در مرکز تمدن غربی. این کتاب می‌تواند راهگشای مطالعات ما در دین‌پژوهی و انسان‌شناسی دین به ویژه در سنت‌های مذهبی ایرانی باشد،  موضوعی که بسیار کمتر بدان پرداخته شده است.

کتاب «آیین‌ها و نمادهای تشرف» تالیف میرچا الیاده با ترجمه مانی صالحی علامه توسط انتشارات نیلوفر در ۳۴۴ صفحه با قیمت پانزده هزار تومان منتشر شده است.